نقد کاربست قواعد نحو و بلاغت در مکتب تفسیر ادبی (فرهنگی) معاصر با تأکید بر آرای امین خولی و بنت‌الشاطی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد و پژوهشگر جامعه الزهرا (س)

10.22081/jqss.2025.68906.1293

چکیده

چکیده
مکتب تفسیر ادبی معاصر، که بنیانگذار آن امین خولی و توسعه‌دهندگانش، شاگردان وی ازجمله بنت‌الشاطی بودند، در رهیافت‌های متأخر تفسیری تأثیرات مهمی داشته است؛ ازاین‌رو ضرورت دارد از ابعاد گوناگون نقد شود. از خلأهای پژوهشی درباره این مکتب تفسیری، نقد نحوه کاربست قواعد نحو و بلاغت است. این مقاله به روش تحلیلی با رویکرد نقادانه و بر پایه منابع کتابخانه‌ای درصدد است رویکرد خولی و بنت‌الشاطی به قواعد نحو و بلاغت را ارزیابی کند. یافته‌ها نشان داد خاستگاه نظریه خولی، ناظر به اشکالات برخی تفاسیر اهل‌سنت بوده است. تقدم نظم و بیان قرآنی در برابـر قواعـد نحـوی، رسیدن به هدف اصلی قرآن، و رد جواز غلط‌های نحوی در قرآن، امتیازات این مکتب درکاربست قواعد نحوی بوده، و خارج کردن بلاغت از سیطره فلسفه و منطق و نشان دادن زیبایی‏های بلاغی قرآن با درنظرداشتن پیام آیات امتیازات در کاربست قواعد بلاغی است. در این میان چالش‌هایی همچون: محروم‌شدن از احتمالات تفسیری و معانی باطنی با کاهش وجوه اعرابی و مخالفت با تفسیر علمی وجود دارد که با اصل چندمعنایی و زبان جامع قرآن در تعارض است؛ همچنین گزینش و تأیید دیدگاه درست در تفسیر برخی آیات، افزون بر ابزار نحو و بلاغت، درگرو پیش‌فرض‌های کلامی و روایات معتبر است که در این مکتب کنار نهاده می‌شود. نتیجه اینکه، در این مکتب تفسیری صرف‌نظر از آسیب‌های موجود، تقدم قرآن در بررسی نحوی و بلاغی ثابت می‌شود و لازمه آن مرجعیت قرآن در دو علم نحو و بلاغت است.

کلیدواژه‌ها


  1. * قرآن کریم

    1. ابوحیان، محمدبن یوسف. (1420ق). البحر المحیط فى التفسیر (ج10). بیروت: دارالفکر.
    2. ابوزید، نصرحامد. (1392). رهیافت ادبی به قرآن، پیشینه، نتایج و دشواری‏ها (مترجم: مهرداد عباسی). آینه پژوهش، ش142، صص 17- 30.
    3. استرآبادی، رضی‌الدین(سیدرضی). (1384). شرح الرضی علی الکافیه(ج2)، مصحح و تعلیق: یوسف‌حسن عمر). تهران: مؤسسة الامام الصادق×
    4. اسعدی، محمد. (1401). آسیب‌شناسی جریان های تفسیری (ج2). قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
    5. بنت‏الشاطی، عایشه عبدالرحمن. (1376). اعجاز بیانی (مترجم: حسین صابری). تهران:شرکت انتشارات علمی فرهنگی.
    6. بنت‏الشاطی، عایشه عبدالرحمن. (1390). تفسیر بیانی (ج1)، مترجم: سیدمحمود طیب‌حسینی). قم: اصول‌الدین.
    7. بنت‏الشاطی، عایشه عبدالرحمن. (بی‌تا). التفسیر البیانی للقرآن الکریم (ج2). قاهره: دار المعارف.
    8. پیشوایی، فریده؛ طیب حسینی، سیدمحمود؛ و همکاران. (1399). تحلیل و نقد بنیان‌های اندیشه نواعتزالی در نظریۀ تفسیری امین خولی، پژوهشنامه معارف قرآنی، ش43، صص 7-
    9. خمینى، روح‏الله. (1378). آداب الصلاة. تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى&.
    10. خولی، امین. (1386). نواندیشی در بلاغت (مترجم سیدمحمود طیب‏حسینی). آینه پژوهش، ش 105و106، صص 2 -8.
    11. خولی، امین. (1961م). مناهج تجدید فی النحو و البلاغه و التفسیر و الادب. بیروت: دارالمعرفه.
    12. خولی، امین. (2000م). عن القرآن الکریم. قاهره: نهضه مصر للطباعه و النشر و التوزیع.
    13. خولی، امین. (2000م). فی‏اموالهم. قاهره: الهیئه‏المصریه العامه للکتاب.
    14. خولی، امین. (بی‌تا). قاده الرسل. قاهره: دارالمعرفة.
    15. خولی، یمنی طریف. (2012م). امین الخولی و الابعاد الفلسفیه للتجدید. قاهره: مؤسسه هنداوی للتعلیم و الثقافة.
    16. خویی، سیدابوالقاسم. (1375). بیان در علوم و مسائل کلی قرآن (مترجم: محمدصادق نجمی و ‌هاشم‏زاده هریسی). خوی: دانشگاه آزاد اسلامی.
    17. دغامین، زیاد. (1420ق). ملامح التجدید فی فکرالافغانی فی التعامل مع‌القرآن الکریم
      واثره فی منهج‌التفسیر فی العصر الحدیث، مجله قضایا الاسلامیه معاصره، ش6،
      صص 260- 287.
    18. رشید‏ رضا، محمد. (1990م). المنار (ج1). قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
    19. رومی، فهد بن عبدالرحمن. (1407ق). منهج‌المدرسة العقلیة الحدیثة فی التفسیر (ج1). بیروت: مؤسسه الرساله.
    20. زمخشرى، محمود بن عمر. (1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل‏ (ج4). بیروت: دار الکتاب العربی.
    21. سعفان، کامل علی. (1981م). المنهج‏البیانی فی‏القرآن الکریم. مصر: مکتبه الانجلواالمصریه.
    22. سیبویه، عمرو بن عثمان. (1408ق). الکتاب (محقق: عبدالسلام محمد). قاهره: مکتبة الخانجی.
    23. سیدقطب. (1425ق). فی‏ظلال القرآن (ج5). بیروت: دارالشروق.
    24. شاطبی، ابراهیم بن موسی. (1417ق). الموافقات (ج2). بی‌جا: دار ابن عفان.
    25. طباطبایی، سیدمحمدحسین. (1417ق). المیزان فى تفسیر القرآن‏ (ج1). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    26. طیب حسینی، سیدمحمود؛ مرتضوی، سیدابراهیم. (1399). واکاوی پیوند تفسیر و تحلیل‌های اجتماعی در مکتب ادبی معاصر، اسلام و علوم اجتماعی، ش24، صص 211- 230.
    27. طیب حسینی، سیدمحمود؛ مرتضوی، سیدابراهیم. (1400). اعتبارسنجی نظریه اعجاز روان‌شناختی قرآن با تأکید بر آراء امین خولی، آموزه‌های قرآنی، ش33، صص 282- 263.
    28. طیب حسینی، سیدمحمود؛ مرتضوی، سیدابراهیم. (1400). تحلیل واژگان‌کاوی
      در تفسیرهای ادبی با تأکید بر مکتب تفسیر ادبی معاصر، پژوهش‌های قرآنی، ش99،
      صص 105- 126.
    29. طیب حسینی، سیدمحمود؛ و همکاران. (1401). تحلیل انتقادی عوامل شکل‌گیری نظریه تفسیر ادبی امین خولی، مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، ش92، صص 671- 694.
    30. طیب‌حسینی، سیدمحمود. (1401). نحو نص قرآنی؛ چیستی و چرایی، قرآن‌شناخت، ش29، صص 19- 34.
    31. عضیمه، محمد عبدالخالق. (بی‌تا). دراسات لاسلوب القرآن الکریم (ج1). قاهره: دارالحدیث.
    32. عیاد، شکری؛ خولی، امین. (1966م). المجله، ش112، صص 67- 74.
    33. قیام، عمر‏حسن. (2011م). ادبیة النص‏القرآنی. بیروت: المعهد ‏‏العالمی للفکر‏الاسلامی.
    34. مطلوب، احمد. (1962ق). اتجاهات البلاغه کلیه الآداب جامعه بغداد، ج5، صص 163- 190.
    35. مندور، محمد. (1346). در نقد و ادب (مترجم: علی شریعتی). بی‌جا، بی‌نا.
    36. نقیب‌زاده، محمد. (1388). نقش‌آفرینی قرآن در ادبیات عرب و مهجوریت آن در میان ادیبان، قرآن‏شناخت، ش3، صص 27- 63.
    37. یونس، عبدالحمید. (1966م). امین الخولی الرائد العظیم، الادب، ش1و2، صص 22- 25.