چالش‌های تفاسیر و ترجمه‌های قرآن درباره وزن «أفعل تعیین» به‌عنوان یکی از سیاق‌های حصر در قرآن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار دانشگاه قرآن و حدیث

چکیده

وزن «أفعل» یکی از اوزان بسیار پرکاربرد در قرآن کریم است که نیازمند بازنگری در تفسیر و ترجمه است. بیشتر مفسّران و مترجمان قرآن، این وزن را به صورت تفضیل، تفسیر و ترجمه کرده‌اند؛ درحالی‌که با توجه به سیاق بیشتر آیاتی که این وزن در آن‌ها به کار رفته است، روشن می‌شود که کاربرد آن در بیشتر آیات، برای تعیین و حصر است و نه تفضیل. بدین معنا که برخلاف باور عمومی، وزن «أفعل» و «فُعلی» همواره به معنای «تفضیل» نیست تا در ترجمه فارسی از «تر و ترین» استفاده شود، بلکه گاهی «أفعل» و «فُعلی» برای بیان «تعیین» و حصر است؛ زیرا «أفعل» و «فُعلی» زمانی به مفهوم و معنای «أفعل تفضیل» است که برای مقایسه بین دو چیز یا دو کس به کار رود؛ درحالی‌که گاهی اصلاً مقایسه‌ای در کار نیست. این نوع استعمال وزن «أفعل» در امر واجب و معیّن است که در قرآن کریم بارها استعمال شده است و در این مقاله به روش توصیفی – تحلیلی، نمونه‌هایی از این نوع کاربرد در قرآن با توجّه به تأثیر زیاد آن در تفسیر و ترجمه آیات، واکاوی شده است.

کلیدواژه‌ها


  1. * قرآن کریم

    1. ابن‏جوزى، عبدالرحمن بن على. (1422ق). زاد المسیر فى علم التفسیر (ج1، محقق: مهدى عبدالرزاق)‏. بیروت: دارالکتاب العربی.
    2. ابن عقیل، عبدالله بن عبدالرحمن. (بی‌تا). شرح ابن عقیل‏ (ج2، محقق: عبدالحمید، محمد محیى الدین، چاپ دوم)‏. بی‌جا: بى‌نا.
    3. ابن‏عطیه، عبدالحق بن غالب. (1422ق). المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز (ج2، محقق: محمد عبدالسلام عبدالشافى)‏. بیروت: دارالکتب العلمیة. منشورات محمد علی بیضون‏.
    4. ابوالفتوح رازى، حسین بن على. (1408ق). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن‏ (ج9، مصححان: محمدمهدى ناصح‏ و محمدجعفر یاحقى). مشهد: آستان قدس رضوى، بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى‏.
    5. ابوزهره، محمد. (بی‌‌تا). زهرة التفاسیر (ج5). بیروت: دار الفکر.
    6. اسمر، راجى. (بی‌تا)‏. المعجم المفصل فی علم الصرف‏ (مراجعه: یعقوب، امیل)‏. بیروت: دار الکتب العلمیة.
    7. بیضاوى، عبد الله بن عمر. (1418ق). أنوار التنزیل و أسرار التأویل‏ (ج2، محقق: محمد عبدالرحمن المرعشلى)‏. بیروت: دار احیاء التراث العربى‏.
    8. جوادی آملی، عبدالله. (1389)، تسنیم (تفسیر) (ج19، محقق: حسن واعظی محمدی). قم: اسراء.
    9. جوادی آملی، عبدالله. (1395). جلسه درس اخلاق (10 16). قابل دستیابی در پایگاه اطلاع‌رسانی بنیاد بین‌المللی علوم وحیانی اسراء.
    10. خازن، على بن محمد. (1415ق). تفسیر الخازن المسمى لباب التأویل فی معانی التنزیل‏ (ج1، مصحح: شاهین عبدالسلام محمد على)‏. بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
    11. راغب اصفهانى، حسین. (1424ق). تفسیر الراغب الاصفهانى، (ج1، محقق: شدى، عادل بن على)‏. ریاض: ‏مدار الوطن للنشر‏.
    12. رسعنى، عبدالرزاق بن رزق‏الله. (1429ق). رموز الکنوز فى تفسیر الکتاب العزیز (ج1، محقق: ابن دهیش، عبد الملک)‏. مکه: مکرمه‏مکتبة الأسدی‏.
    13. زرکوب، منصوره. (1387). افعل تفضیل و معانی کاربردی آن. فصلنامه مطالعات ترجمه، 6(23)، صص 5-26.
    14. زرمحمّدی، آیت الله. (1391). أفعل تعیین در متون دینی، عربی. مجلة اللغة و الادب العربی، ش1، صص 19-48.
    15. زمخشرى، محمود بن عمر. (1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل‏ (ج1، مصحح: مصطفى حسین احمد، چاپ سوم). بیروت: دار الکتاب العربی.
    16. زهره اخوان مقدم، زهره؛ عزیزی، ربابه .(1399). اعتبارسنجی آراء مفسران در أفعل تفضیلی یا أفعل تعیینی‌بودن واژه خیر در قرآن. دوفصلنامه مطالعات تطبیقی قرآن‌پژوهی، 5(10)، صص 60-78.
    17. سبحانى تبریزى، جعفر(1421ق). مفاهیم القرآن‏ (ج6، چاپ چهارم). قم: مؤسسة الإمام الصادق×. نشر توحید‏.
    18. سلطان على‏شاه، سلطان محمد بن حیدر. (1408ق). بیان السعادة فی مقامات العبادة (ج3، چاپ دوم). بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏.
    19. سمین، احمد بن یوسف. (1414ق)‏. الدر المصون فى علوم الکتاب المکنون‏ (ج1، محقق: صیره، احمد محمد). بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏.
    20. سیوطى، عبد الرحمن بن ابى بکر. (1430ق). البهجة المرضیة على الفیة ابن مالک‏ (چاپ 19، تعلیق: حسینى دشتى، مصطفى)‏. قم: اسماعیلیان‏.
    21. شعراوى، محمد متولى. (1991م‏)‏. تفسیر الشعراوى‏ (ج6). بیروت: اخبار الیوم، ادارة الکتب و المکتبات.
    22. صادقى تهرانى، محمد. (1388). ترجمان فرقان: تفسیر مختصر قرآن کریم‏. قم: شکرانه‏.
    23. صافى، محمود. (1418ق). الجدول فی إعراب القرآن و صرفه و بیانه مع فوائد نحویة هامة (ج2، چاپ چهارم). دمشق: دار الرشید‏.
    24. طباطبایى، سیدمحمدحسین. (1390ق‏)‏. المیزان فی تفسیر القرآن‏ (ج3، 9، 14 و 16، چاپ دوم). بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
    25. طبرانى، سلیمان بن احمد. (2008م‏). التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم (الطبرانى) (ج2). اردن – اربد: دار الکتاب الثقافی‏.
    26. طبرسى، فضل بن حسن. (1372). مجمع‌البیان فى تفسیر القرآن‏ (ج3، 4 و 5، محقق: محمدجواد بلاغى، چاپ سوم). تهران: انتشارات ناصرخسرو.‏‏
    27. طنطاوى، محمد سید. (1997م). التفسیر الوسیط للقرآن الکریم‏ (ج5). قاهره: ‏نهضة مصر‏.
    28. طوسى، محمد بن حسن. (بی‌تا). التبیان فى تفسیر القرآن‏ (ج3، 4 و 5، محقق: احمد قصیرعاملى)‏. بیروت: دار احیاء التراث العربى‏.
    29. طیب، سیدعبدالحسین. (1369).‏ اطیب البیان فی تفسیر القرآن‏ (ج5، چاپ دوم). تهران: انتشارات اسلام‏‏.
    30. غلائینى، مصطفى‏. (بی‌تا). جامع الدروس العربیة: موسوعة من ثلاثة أجزاء (مصحح: شمس‏الدین، سالم‏). بیروت: دارالکوخ‏.
    31. قرطبى، محمد بن احمد. (1364). الجامع لأحکام القرآن‏ (ج5). تهران: ناصرخسرو‏.
    32. گروهی از علمای ماوراء النهر در زمان منصور بن نوح سامانی. (1356). ترجمه تفسیر طبری (مصحح: حبیب یغمایی). تهران: توس.
    33. ماوردى، على بن محمد. (بی‌‌تا). النکت و العیون تفسیر الماوردى‏ (ج1، مراجعه و تعلیق: عبدالرحیم، سید بن عبدالمقصود). بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏.
    34. مجلسى، محمدباقر بن محمدتقی. (1403ق).‏ بحار الأنوار (ج23، چاپ دوم). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    35. مدنى، علیخان بن احمد. (1431ق). الحدائق الندیة فی شرح الفوائد الصمدیة (محقق و مصحح: ابوالفضل سجادى)‏. قم: ذوی القربى‏.
    36. مغنیه، محمدجواد. (1424ق). التفسیر الکاشف‏ (ج4). قم: دارالکتاب الإسلامی‏.
    37. مکارم شیرازى، ناصر و جمعی از نویسندگان. (1371). تفسیر نمونه‏ (ج5، چاپ دهم). تهران: دارالکتب الإسلامیة‏.
    38. ملکى میانجى، محمدباقر. (1414ق). مناهج البیان فى تفسیر القرآن‏ (ج1 و 30). تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى‏.
    39. میدانى، عبدالرحمن حسن حبنکه‏. (1361). معارج التفکر و دقائق التدبر (ج11). دمشق‏:
      دار القلم‏‏.
    40. ناظر الجیش، محمد بن یوسف‏. (1428ق). شرح التسهیل المسمى تمهید القواعد بشرح تسهیل الفوائد (ج6، محققان: علی محمد فاخر و دیگران). قاهره: دار السلام‏.
    41. نظام الاعرج، حسن بن محمد. (1416ق). تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان‏ (ج2، محقق: عمیرات، زکریا). بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏.‏

     

    References

    * The Holy Quran

    1. A group of scholars from beyond the Nile during the time of Mansour ibn Nouh Samani. (1356 AP). Translation of Tafsir al-Tabari (H, Yaghmaei, Ed.). Tehran: Tous. [In Persian]
    2. Abolfotuh Razi, H. (1408 AH). Rawz al-Jinnan va Ruh al-Jinnan fi Tafsir al-Qur'an (Vol. 9, M. M, Naseh., & M. J, Yahaqi, Ed.). Mashhad: Astan Quds Razavi, Islamic Research Foundation. [In Arabic]
    3. Abu Zahra, M. (n.d.). Zuhrah al-Tafaseer (Vol. 5). Beirut: Dar al-Fikr.
    4. Akhavan Moghadam, Z., & Azizi, R. (1399 AP). Validation of commentators' opinions on the adverbs of the word "good" in the Qur'an. Biannual Journal of Comparative Studies of Qur'anic Studies, 5(10), pp. 60-78. [In Persian]
    5. Asmar, R. (n.d.). Al-Mujam al-Mufasal fi Ilm Al-Sarf (Y, Emil, Ed.). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiya.
    6. Beyzawi, A. (1418 AH). Anwar al-Tanzil va Asrar al-Taawil (Vol. 2, M. A, al-Marashli, Ed.). Beirut: Dar Ihya al-Torath al-Arabi. [In Arabic]
    7. Gholaini, M. (n.d.). Jami al-Dros al-Arabiya: Mawsu’ah min Thalatha Ajza’ (Sh, Salem, Ed.). Beirut: Dar al-Koch.
    8. Ibn Aqeel, A. (n.d.). Sharh Ibn Aqeel (Vol. 2, A, Mohammad Muhyiddin, Ed, 2nd).
    9. Ibn Atiyah, A. (1422 AH). Al-Muharar al-Wajiz fi Tafsir al-Kitab al-Aziz (Vol. 2, M. A, Abd al-Shafi, Ed.). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiya. Mohammad Ali Baizoon's Publications. [In Arabic]
    10. Ibn Jawzi, A. (1422 AH). Zad al-Masir fi Ilm al-Tafsir (Vol. 1, M, Abdul Razzaq, Ed.). Beirut: Dar al-Kitab al-Arabi. [In Arabic]
    11. Javadi Amoli, A. (1389 AP), Tasnim (Tafsir) (Vol. 19, H, Vaezi Mohammadi, Ed.). Qom: Israa. [In Persian]
    12. Javadi Amoli, A. (1395 AP). Ethics lesson session (10 &16). Available in the information Website of Isra International Foundation for Revelation Sciences. [In Persian]
    13. Khazen, A. (1415 AH). Tafsir al-Khazen al-Musama li Bab al-Taawil fi ma’ani al-Tanzil (Vol. 1, Sh. A, Muhammad Ali, Ed.). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiya, Mohammad Ali Baizoon's Publications. [In Arabic]
    14. Madani, A. (1431 AH). Al-Hadaiq al-Nadiya fi Sharh al-Fawa’id al-Samadiya (A, Sajjadi, Ed.). Qom: Zawe al-Qurba. [In Arabic]
    15. Majlesi, M. (1403 AH). Bihar al-Anwar (Vol. 23, 2nd). Beirut: Dar Ihya Torath al-Arabi. [In Arabic]
    16. Makarem Shirazi, N., & a group of writers. (1371 AP). Tafsir Nemouneh (Vol. 5, 10th). Tehran: Dar al-Kitab al-Islamiyyah. [In Persian]
    17. Maleki Mianji, M. B. (1414 AH). Manahij al-Bayan fi Tafsir al-Qur'an (Vol. 1 & 30). Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance. [In Arabic]
    18. Mawerdi, A. (n.d.). Al-Nukat va Al-Oyoun Tafsir al-Mawerdi (Vol. 1, A, Seyyed bin Abdul Maqsood, Ed.). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiya, Mohammad Ali Baizoon Publications.
    19. Meidani, A. (1361 AP). Ma'arij al-Tafakor va Daqa’iq al-Tadabur (Vol. 11). Damascus: Dar al-Qalam. [In Persian]
    20. Mughniyeh, M. J. (1424 AH). Al-Tafsir al-Kashif (Vol. 4). Qom: Dar al-Kitab al-Islami. [In Arabic]
    21. Nazir al-Jaish, M. (1428 AH). Sharh al-Tasheel al-Musama Tamheed al-Qawa’id be Sharh Tasheel al-Fawa’id (Vol. 6, A. M, Fakher et al, Ed.). Cairo: Dar al-Islam. [In Arabic]
    22. Nizam al-Araj, H. (1416 AH). Tafsir Ghara’eeb Al-Qur'an va Raghaeb Al-Furqan (Vol. 2, A, Zakaria, Ed.). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiya, Mohammad Ali Baizoon Publications. [In Arabic]
    23. Qurtubi, M. (1364 AP). Al-Jami le Ahkam al-Qur'an (Vol. 5). Tehran: Nasser Khosro. [In Persian]
    24. Ragheb Esfahani, H. (1424 AH). Tafsir al-Raghib al-Isfahani, (Vol. 1, scholar: Shadi, A, Ed.). Riyadh: Madar al-Watan le al-Nashr. [In Arabic]
    25. Rasani, A. (1429 AH). Romouz Al-Kanuz fi Tafsir al-Kitab al-Aziz (Vol. 1, I. D, Abdul Malik, Ed.). Makkah: Maktaba al-Asadi. [In Arabic]
    26. Sadeghi Tehrani, M. (1388 AP). Tarjuman Furqan: A brief interpretation of the Holy Quran. Qom: Shokraneh. [In Persian]
    27. Safi, M. (1418 AH). Al-Jadval fi Irab al-Qur’an va Sarfah va Bayana Ma’a Fawa’id Nahviya Hama (Vol. 2, 4th). Damascus: Dar al-Rashid. [In Arabic]
    28. Samin, A. (1414 AH). Al-Dur al-Masoun fi Olum Al-Kitab al-Maknoun (Vol. 1, S, Ahmad Muhammad, Ed.). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiya, Mohammad Ali Bizoon Publications. [In Arabic]
    29. Shaarawi, M. M. (1991). Tafsir al-Sha'arawi (Vol. 6). Beirut: Akhbar al-Yawm, Department of Books and Libraries.
    30. Sobhani Tabrizi, J. (1421 AH). Concepts of the Qur'an (Vol. 6, 4th). Qom: Imam al-Sadiq Institute. Tawhid Publications. [In Arabic]
    31. Soyouti, A. (1430 AH). Al-Bahja Al-Mardiya ala Al-fiyyah Ibn Malik (19th, M, Hosseini Dashti, Ed.). Qom: Ismailian. [In Arabic]
    32. Sultan Ali Shah, S. (1408 AH). Bayan Al-Saada fi Maqamat Al-Ibada (Vol. 3, 2nd). Beirut: Al-Alami le al-Matbu’at Institute. [In Arabic]
    33. Tabarani, S. (2008). Al-Tafsir al-Kabir: Tafsir al-Qur'an al-Azeem (Al-Tabarani) (Vol. 2). Jordan - Irbid: Dar al-Kitab al-Thaqafi.
    34. Tabarsi, F. (1372 AP). Majma al-Bayan fi Tafsir al-Qur'an (Vol. 3, 4 & 5, M. J, Balaghi, Ed., 3rd). Tehran: Nasser Khosro Publications. [In Persian]
    35. Tabatabaei, S. M. H. (1390 AH). Al-Mizan fi Tafsir al-Qur'an (Vol. 3, 9, 14 & 16, 2nd). Beirut: Al-Alami Press Institute. [In Arabic]
    36. Tantawi, M. S. (1997). Al-Tafseer Al-Wasit le al-Qur'an al-Karim (Vol. 5). Cairo: Nahda Misr.
    37. Tayeb, S. (1369 AP). Atayeb al-Bayan fi Tafsir al-Qur'an (Vol. 5, 2nd). Tehran: Islam Publications. [In Persian]
    38. Tousi, M. (n.d.). Al-Tebyan fi Tafsir al-Qur'an (Vol. 3, 4 & 5, A. Q, Ameli, Ed.). Beirut: Dar Ihya al-Torath al-Arabi.
    39. Zamakhshari, M. (1407 AH). Al-Kashaf an Haqa’iq Qawamiz Al-Tanzil va Oyun Al-Aghawil fi Vojouh al-Ta'awil (Vol. 1, M. H, Ahmad, Ed., 3rd). Beirut: Dar al-Kitab al-Arabi. [In Arabic]
    40. Zarkoob, M. (1387 AP). Af’al Tafzil and their practical meanings. Journal of Translation Studies, 6(23), pp. 5-26. [In Persian]
    41. Zarmohammadi, A. (1391 AP). Af’al Ta’een in religious texts, Arabic. Journal of Arabic Language and Literature, 1, pp. 19-48. [In Persian]