رهیافتی تطبیقی بر مؤلفه ‏های معنایی «ذائقه» در قرآن کریم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه علوم ومعارف قرآن کریم

2 دانشجوی دکتری رشته تفسیر تطبیقی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم

10.22081/jqss.2025.70825.1353

چکیده

درک معانی واژگان قرآن کریم نقش بسزایی در فهم عمیق پیام الهی دارد. در پژوهش پیش‌رو با روش توصیفی-تحلیلی، ظرافت‌های معنایی واژگان مرتبط با مفهوم «ذائقه» مورد ارزیابی و تحلیل معنایی قرار گرفته است. در این مرحله با قراردادن کلمه «ذائقه» در نقطه کانونی این حوزه، بعضی کلماتی که بیشترین مؤلفه‌های معنایی مشترک با این واژه را در قرآن کریم داشته‌اند مورد تحلیل معنایی قرار گرفته است. واژگانی همچون: «طعم»، «خبر»، «أنبا»، «آنس»، «بصر»، «رأی»، «شاهد»، و «عرّف». نتایج تحقیق حاکی از آن است که واژه‏ی «ذوق» هرچند به معنای چشیدن و به ظاهر معنای اندک بودن را می‏رساند، در واقع به مفهوم عمق آنچه را که باید درک شود به مخاطب منتقل می‏نماید. این کلمه در معنای دانستن، علم داشتن، قدرت شناختی، ادراک قلبی، احساس کردن، امتحان، تجربه‌کردن و نیز دیدن مجازات، استعمال شده است. این واژه بیشتر به معنای چشیدن عذاب به‌کار رفته است، ولی در مواردی نیز به معنای چشیدن رحمت آمده است. به‌نظر می‏رسد استفاده‏ی این کلمه برای چشیدن مرگ نه از باب کاربرد آن برای عذاب، بلکه از باب درک معنا با عمق وجود و تجربه‌کردن استفاده شده است. دیگر واژگان در این حوزه نیز هرکدام دارای وجوه معنایی تمییزدهنده‌ای‌اند که آن را از دیگر واژگان متمایز می‌سازد.

کلیدواژه‌ها


* قرآن کریم.
عبدالفتاح الصعیدی، حسین یوسف موسی. (1410ق). الافصاح فی اللغة(ج1، چاپ چهارم). قم: مکتب الإعلام الإسلامی.
ابن سیده، علی بن اسماعیل. (1421ق). المحکم و المحیط الاعظم (ج2، 10، محقق: عبدالحمید هنداوی). بیروت: دارالکتب العلمیة منشورات محمدعلی بیضون.
ابن فارس، احمد. (1399ق). معجم مقاییس اللغة (ج2، 3، 4، محقق: هارون عبدالسلام محمد). بیروت: دارالفکر.
ابن منظور، محمد بن مکرم. (بی‌تا). لسان العرب (ج3، 8، 9، 10، 12). بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر و التوضیع.
ابن‌درید، محمد‌بن حسن. (1987م). جمهرة اللغة (محقق و مقدمه نویس: رمزی بعلبکی). بیروت: دارالعلم للملایین.
ابن‏عطیه، عبدالحق بن غالب‏. (1422ق‏). المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز (ج1، 4، محقق: محمد عبدالسلام عبدالشافى). بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
ازهری، محمد بن احمد. (1421ق). تهذیب اللغة (ج6). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
بستانی، فواد افرام. (1375). فرهنگ ابجدى عربى- فارسى (مترجم: رضا مهیار، چاپ دوم). تهران، انتشارات اسلامی.
بن عباد، صاحب؛ بن عباد، اسماعیل. (1414ق). المحیط فی اللغة. (محقق: محمدحسن آل یاسین). بیروت: عالم الکتب.
پالمر فرانک. (1346). نگاهی تازه به معنی شناسی (مترجم: کوروش صفوی). تهران: نشر مرکز.
ثعالبی، عبدالملک بن محمد. (1414ق). فقه اللغة و سر العربیة (محقق: جمال طلبة). بیروت: دارالکتب العلمیة.
جوهری، اسماعیل بن حماد. (1404ق). الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة (ج6، چاپ سوم، محقق: احمد عبدالغفور عطار). بیروت: دارالعلم للملایین.
حمیری، نشوان بن سعید. (1420ق). شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم‏ (ج6، 7، محقق: مطهر بن علی اریانی). دمشق: دارالفکر.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1412ق). المفردات فی غریب القرآن. بیروت: دارالشامیة.
زبیدی، محمدبن محمد مرتضی. (1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس. بیروت: دارالفکر.
زمخشری، محمود بن عمر. (1399ق). أساس البلاغة(ج1). بیروت: دارالصادر.
زمخشری، محمود بن عمر. (1417ق). الفائق فى غریب الحدیث ‏(ج2). بیروت: دارالکتب العلمیة.
زمخشرى، محمود بن عمر. (1407ق‏). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل(ج3، مصحح: حسین احمد، مصطفى، چاپ سوم). بیروت: دار الکتاب العربی.
صفوی، کوروش. (۱۳۹۷). درآمدی بر معناشناسی (چاپ ششم). تهران:‌ سوره مهر.
طبرسى، فضل بن حسن‏. (1372‏). مجمع البیان فی تفسیر القرآن ‏(ج1، 2، چاپ سوم). تهران: ناصر خسرو.
طبرسى، فضل بن حسن‏. (1412ق‏). تفسیر جوامع الجامع‏. قم: حوزه علمیه قم، مرکز مدیریت‏.
طریحى، فخرالدین. (1375). مجمع البحرین (ج1، 3، 5، تحقیق: سیداحمد حسینى، چاپ سوم). تهران: کتابفروشى مرتضوى.
طوسى، محمد بن حسن‏. (بی‏تا). التبیان فی تفسیر القرآن(ج3، 7، 9، مصحح: احمد حبیب عاملى). بیروت: دارإحیاءالتراث العربی.
عسکری، حسن بن عبدالله. (1400ق). الفروق فی اللغة. بیروت: دارالآفاق الجدیدة.
فراء، یحیى بن زیاد. (1980م). معانى القرآن(فراء) (ج3، چاپ سوم). قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
فراهیدى، خلیل بن احمد. (1410ق)، کتاب العین (چاپ دوم). قم: انتشارات هجرت.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب. (1415ق). القاموس المحیط (ج4، 5). بیروت: داالکتب العلمیة.
فیومی، احمد بن محمد بن علی. (1987م). المصباح المنیر فى غریب الشرح الکبیر للرافعى. بیروت: مکتبة العلمیة.
قرشى سیدعلى‌اکبر. (1371). قاموس قرآن (ج3، چاپ ششم). تهران: دار الکتب الإسلامیة.
مدنی، علی خان بن احمد. (1426ق). الطراز الاول و الکناز لما علیه من لغة العرب المعول. مشهد: موسسة آل البیت^ لإحیاء التراث.
مصطفوی، حسن. (1385). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم (ج3). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مطرزی، ناصر ابن عبدالسید. (1399ق). المغرب فی ترتیب المعرب (محقق: عبدالحمید مختار؛ محمود فاخوری). حلب: مکتبة أسامة بن زید.
مکى بن حموش. (1429ق). الهدایة إلى بلوغ النهایة (ج10). شارجه: جامعة الشارقه، کلیة الدراسات العلیا و البحث العلمی.
مهیار، رضا. (1389). فرهنگ فارسی – عربی. تهران: انتشارات دانشیار.
نحاس، احمد بن محمد. (1421ق). اعراب القرآن(نحاس) (ج4). بیروت‏: دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون.