مبانی مرجعیت علمی قرآن کریم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه معارف قرآن و حدیث دانشگاه معارف اسلامی قم ایران

10.22081/jqss.2025.70232.1337

چکیده

مرجعیت علمی بدون شک از ابعاد شاخص تمسک علمی و عملی به قرآن کریم است و قرآن‌پژوهان با رویکردهای گوناگون بدان پرداخته‌اند. باید دید این مرجعیت، چه پیش‌ساخت‌ها و مبانی ویژه‌ای را در بر می‌گیرد و چه اثری در بحث مرجعیت علمی قرآن دارد. جامعیت قرآن کریم، جاودانگی قرآن، پاسخ‌گو بودن به نیازهای کلیدی انسان و جامعه معاصر، عدم‌تفکیک قرآن کریم و اهل‌بیت (ع)، مفسّران حقیقی از کتاب الهی، برخی مبانی مهم مرجعیت علمی قرآن است. پژوهش پیش‌رو بر آن است تا با روش توصیفی-تحلیلی و با مطالعه کتابخانه‌ای به بررسی و تحلیل مبانی مذکور بپردازد. از اهداف این پژوهش می‌توان به فراهم کردن زیرساخت‌های علمی برای تحقق مرجعیت علمی قرآن، نهادینه‌سازی مرجعیت قرآن در فرآیند تولید علم و محتوای علوم و ابتنای نظام‌های خرد و کلان اجتماعی و معرفتی بر معارف قرآن اشاره کرد. فرهنگ‌سازی و زمینه‌سازی برای اتکای عالمانه کنش‌گران اجتماعی- فرهنگی به قرآن و دسترسی سازمان یافته جهت بهره‌مندی از کتاب الهی در علوم، از اهم دستاوردهای این پژوهش است. 

کلیدواژه‌ها


* قرآن کریم.
** نهج‌البلاغه.
ابن‌ابی حاتم، عبدالرّحمان بن محّمد. (1419ق). تفسیر القرآن العظیم (ج7). ریاض: مکتبة نزار.
ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. (1378ق). عیون اخبار الرّضا (ج2). تهران: نشر جهان.
ابن‌فارس، محمد. (1404ق). معجم مقاییس اللغه. (ج1). قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
ابن‌منظور، محمدبن مکرم. (1405ق). لسان‌العرب (ج1، 12). قم: ادب حوزه.
احسانی، محمد. (1393). مبانی تربیت عقلانی از منظر قرآن کریم. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
احمدبن‌حنبل. (1420ق). مسند الإمام احمد بن حنبل (ج18، چاپ دوم). تحقیق: شعیب أرنووط و دیگران. بی‌جا: مؤسّسة الرّسالة.
اسعدی، محمد و همکاران. (1399). آسیب‌شناسی جریان‌های تفسیری (چاپ پنجم). قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
اعرابی، غلامحسین. (1401). نگاهی نو به مرجعیت علمی قرآن بر پایه کلام مقام معظم رهبری. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
بازرگان، مهدی. (بی‌تا). آخرت و خدا، هدف بعثت انبیاء. تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.
برقی، احمدبن‌محمد. (1371ق). المحاسن (ج1). قم: دارالکتب الإسلامیّه.
جصّاص، احمدبن‌علی. (1405ق). احکام القرآن (ج3). بیروت: دار احیاء التّراث العربی.
جوادی آملی، عبدالله. (1378). تفسیر موضوعی قرآن کریم، قرآن در قرآن (چاپ دوم). قم: مرکز نشر إسراء.
جوادی آملی، عبدالله. (1379). تفسیر تسنیم (ج1). قم: مرکز نشر إسراء.
حرّانی، ابن‌شعبة. (بی‌تا). تحف‌العقول. قم: مؤسّسة النّشر الإسلامی.
حق‌شناس، علی‌محمد و همکاران. (1381). فرهنگ معاصر انگلیسی-فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.
خامنه‌ای، سیدعلی. (21/12/1393). بیانات رهبر انقلاب در دیدار اعضاى مجلس خبرگان رهبرى، پایگاه اطلاع رسانی مقام معظم رهبری: https://farsi.khamenei.ir.
خامنه‌ای، سیدعلی. (26/6/1390). بیانات رهبر انقلاب در اجلاس بین‌المللی بیداری اسلامی، پایگاه اطلاع رسانی مقام معظم رهبری: https://farsi.khamenei.ir.
خراسانی، محمدکاظم. (1409ق). کفایة‌الأصول. قم: مؤسسة آل‌البیت^.
خواجه صالحانی، اسرافیل. (1401). مرجعیت علمی قرآن از دیدگاه علامه طباطبایی. قم: امتداد حکمت.
درویش، محی‌الدین. (1415ق). اعراب القرآن و بیانه ‏(ج2). سوریه: دارالارشاد.
رجبی، محمود. (1391). روش تفسیر قرآن (چاپ پنجم). قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
رضایی اصفهانی، محمدعلی. (1396). مرجعیت علمی قرآن کریم. سلسله منشورات کنگره بین‌المللی قرآن کریم و علوم انسانی، قم: مرکز ترجمه و نشر المصطفی.
رضایی اصفهانی، محمدعلی؛ جزائری، سیدحمید. (1397). درآمدی بر روش‌شناسی مطالعات قرآن و علوم انسانی (چاپ دوم). قم: انتشارات جامعة المصطفی‌العالمیّة.
زرکشی، محمدبن‌عبدالله. (1415ق). البرهان فی علوم القرآن (ج2). بیروت: دارالمعرفه.
زمخشری، محمودبن‌عمر. (1407ق). الکشّاف عن حقائق التّنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التّأویل (ج2). بیروت: دارالکتاب العربی.
سلیم، حسین. (2002م). قالوا فی الإسلام و القرآن و الرّسول. بیروت: رشاد.
سیوطی، جلال‌الدین. (1421ق). الإتقان فی علوم القرآن (ج1، 2). بیروت: دارالکتاب العربی.
شیرازی، صدرالدّین. (بی‌تا). شرح اصول الکافی. تهران: مکتبة المحمودی.
صدوق، محمدبن‌علی. (1361). معانی‌الأخبار. (مصحح: علی‌اکبر غفاری) قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طباطبایی، سیدمحمدحسین. (1370). قرآن در اسلام (چاپ دوم). قم: دار الکتب الإسلامیّة.
طباطبایی، سیدمحمدحسین. (1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن (ج1، 7، 12). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طباطبایی، سیدمحمدحسین. (بی‌تا). شیعه در اسلام. قم: انتشارات هجرت.
طبرسی، فضل‌بن‌الحسن. (1408ق). مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن (ج2). بیروت: دارالمعرفه.
طوسی، محمدرضا؛ عالمی، عبدالرّؤوف. (1396). رابطه مرجعیت علمی قرآن با جهانی، جاودانگی و جامعیت قرآن کریم. مجموعه مقالات نخستین کنگره قرآن کریم و علوم انسانی (ج1). قم: انتشارات المصطفی.
طیب حسینی، سیدمحمود و همکاران. (1396). تفسیرشناسی. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
عسکری، ابی‌هلال. (1410ق). الفروق اللّغویّة. بی‌جا: مکتبة بصیرتی.
عظیمی، محمدشریفه. (1396). چیستی و چگونگی مرجعیت قرآن در علوم انسانی. مجموعه مقالات نخستین کنگره ملی قرآن کریم و علوم انسانی. قم: انتشارات المصطفی.
غرسبان، مرتضی. (1399). مرجعیت علمی قرآن از دیدگاه دکتر گلشنی. فصلنامه مطالعات علوم قرآن. دوره2، شماره3، شماره پیاپی 5، صص 88 - 116.
غزّالی، محمد. (بی‌تا). إحیاء علوم الدّین (ج1). بی‌جا: دارالکتاب‌العربی.
فاکر میبدی، محمد. (1392). مبانی تفسیر روایی. قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
فاکرمیبدی، محمد؛ رفیعی، محمدحسین. (1398(. مرجعیت علمی قرآن از نگاه علامه طباطبایی. فصلنامه مطالعات علوم قرآن، دوره1، شماره1، شماره پیاپی1، صص 8 - 38.
فیروزمهر، محمدمهدی. (1398). مرجعیت علمی قرآن از نگاه استاد مطهری. فصلنامه مطالعات علوم قرآن، دوره1، شماره2، شماره پیاپی2، صص 7 – 36.
قاسمی، محمدعلی. (1400). مرجعیت علمی قرآن کریم در علوم سیاسی براساس لایه‌های وجودی انسان. دوفصلنامه دین و دنیای معاصر. سال هشتم، شماره1، شماره پیاپی14، صص 95-118.
کارگروه مرجعیت علمی قرآن‌کریم. (1399). منشور مرجعیت علمی قرآنکریم. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
کریمی، مصطفی. (1385). قرآن و قلمروشناسی دین. قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی&.
کلینی، محمدبن‌یعقوب. (1365). کافی (ج1). تهران: دارالکتب الإسلامیّة.
مجلسی، محمدباقر. (1403ق). بحار الأنوار (ج26). بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
مصباح یزدی، محمدتقی. (1360). ایدئولوژی تطبیقی(ج1، 2). قم: مؤسسه در راه حق.
مصباح یزدی، محمدتقی. (1372). سلسله گفت و شنودهایی درباره مباحث بنیادی علوم انسانی، گفت‌وگو با استاد محمدتقی مصباح یزدی. فصلنامه مصباح، 2(8). قم: مؤسسه امام خمینی&.
مصباح یزدی، محمدتقی. (1376). مباحثی پیرامون حوزه. قم: انتشارات مؤسسه امام خمینی&.
مصباح یزدی، محمدتقی. (1397). رابطه علم و دین (چاپ پنجم). قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی&.
مصطفوی، حسن. (1385). التّحقیق فی کلمات القرآن الکریم (ج8). تهران: مرکز نشر آثار العلامة المصطفوی.
مطهری، مرتضی. (1358). آشنایی با علوم اسلامی. قم: صدرا.
مطهری، مرتضی. (1372). مجموعه آثار (ج2، 16). تهران: صدرا.
مطهری، مرتضی. (1382). تعلیم و تربیت در اسلام. تهران: صدرا.
مؤدب، سیدرضا. (1396). مبانی تفسیر قرآن چاپ چهارم (). قم: انتشارات دانشگاه قم.
میرکتولی، سیدعلی. (1400). مرجعیت علمی قرآن از منظر امیرالمؤمنین. قم: بوستان کتاب.
نائینی، محمدحسین. (بی‌تا). اجود التّقریرات (تقریر: ابوالقاسم خویی). قم: انتشارات مصطفوی.
یوسفی‌مقدم، محمدصادق. (1401). ضرورت نگاه نظام‌مند به معارف قرآن با رویکرد تمدّنی. دو فصلنامه مطالعات تفسیری و معناشناختی قرآنی. دوره5، شماره8، صص5-2.