مرجعیت علمی قرآن و چالش نقدپذیری علوم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم ـ ایران.

10.22081/jqss.2025.72025.1380

چکیده

مقاله حاضر به بررسی مرجعیت علمی قرآن کریم و چالش‌ تغییر و نقدپذیری علوم بشری می‌پردازد. با اینکه صورت مدون هیچ علمی در قرآن نیامده، اصل مرجعیت علمی قرآن در هدایت انسان و نقش آن در حکمت نظری و عملی مسلم است. قرآن مواد و زیرساخت‌های معرفتی لازم برای شکل‌گیری علوم را در خود دارد. در دل مرجعیت علمی قرآن، این چالش خودنمایی می‌کند که در برابر ثبات و عصمت آموزه‌های قرآنی علوم نقدپذیر و متغیر است و این پرسش را مطرح می‌سازد که چگونه می‌توان علومی را که ذاتاً متغیر و نقدپذیرند، از منبعی ثابت و غیرقابل نقد مانند قرآن استنباط کرد؟ این پژوهش تلاش کرده به روش توصیفی تحلیلی پاسخی در خور برای پرسش یادشده بیابد. دست‌آورد پژوهش حاکی از آن است که موافقان مرجعیت علمی قرآن سه رویکرد اصلی دارند که پاسخ آنها به پرسش یادشده با اندکی تفاوت، درنتیجه یکی است: رویکرد حداکثری که قرآن را معدن همه علوم می‌داند و نقش انسان را در استخراج و فهم علوم از متن وحی اساسی می‌شمارد؛ رویکرد میانی که قرآن را مشتمل بر کلیات و اصول علوم می‌داند و استنباط فروع را بر عهده اجتهاد صحیح می‌گذارد؛ و رویکرد حداقلی که تنها امکان شکل‌دهی برخی پیش‌فرض‌های علمی یا اثرگذاری بر تکنولوژی را برای قرآن قائل است. خطاها و تغییرات در علوم مستخرج از قرآن به ضعف فهم و استنباط انسانی مربوط است، نه به نقص یا تغییرپذیری متن وحی؛ بنابراین، مرجعیت علمی قرآن با نقدپذیری و تغییر علوم بشری منافاتی ندارد و عصمت قرآن محفوظ می‌ماند.

کلیدواژه‌ها


* قرآن کریم
** نهج البلاغه.
اعرابی، غلامحسین. (1401). نگاهی نو به مرجعیت علمی قرآن بر پایه کلام مقام معظم رهبری. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
انوری، حسن. (1381). فرهنگ بزرگ سخن (ج7). تهران: سخن.
باقری، خسرو. (1382). هویت علم دینی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ سازمان چاپ و انتشارات.
باقری، خسرو. (1391). علم تجربی دینی – نگاهی معرفت شناختی به رابطه دین با علوم انسانی-. تهران: دبیرخانه هیئت حمایت از کرسی های نظریه پردازی، نقد و نظریه.
بحرانی، محمدصنقور علی. (1428ق). المعجم الاصولی (ج1). قم: منشورات الطیار.
بستان، حسین و همکاران. (1394). گامی به‌ سوی علم دینی (1): ساختار علم تجربی و امکان علم دینی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
پایا، علی. (1386). ملاحظاتی نقادانه درباره دو مفهوم علم دینی و علم بومی. حکمت و فلسفه. 3(10 و 11)صص39-76.
پایا، علی. (1399). علم دینی، علم بومی و علم اسلامی محال اندیشی یا دوراندیشی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
جوادی آملی، عبدالله. (1386). شریعت در آینه معرفت. قم: مرکز نشر اسرا.
جوادی آملی، عبدالله. (1389). انتظار بشر از دین. قم: مرکز نشر اسرا.
دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه (ج13). تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
زرکشی، محمدبن بهادر. (1410ق). البرهان فی علوم القرآن (ج2). بیروت: دارالمعرفه.
شریف رازی، محمدهادی. (1388). الکشف الوافی فی شرح اصول الکافی. قم: دارالحدیث.
شریفی، احمدحسین. (1393). مبانی علوم انسانی اسلامی. تهران: آفتاب توسعه.
طباطبایی، سیدمحمدحسین. (1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن (ج17). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
غزالی، محمدبن محمد. (بی‌تا). احیاء علوم الدین (ج1). بی‌جا: دار الکتاب العربی.
غزالی، محمد. (1381). نگرشی نو در فهم قرآن (مترجم: داود ناروئی). تهران: نشر احسان.
فیض کاشانی، ملامحسن. (1415ق). تفسیر الصافی (ج1). تهران: انتشارات الصدر.
کلینی، محمدبن یعقوب. (1407ق). الکافی (ج1). تهران: دار الکتب الاسلامیه.
گلشنی، مهدی. (1377). از علم سکولار تا علم دینی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مصباح یزدی، محمدتقی. (1395). کیهان‌شناسی (مجموعه کتب آموزشی معارف قرآن2). قم: مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی&.
مصباح یزدی، محمدتقی. (1389). قرآن در آیینه نهج البلاغه. قم: مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی&.
مطهری، مرتضی. (1372). مجموعه آثار (ج2). تهران: صدرا.
مطهری، مرتضی. (1375). مجموعه آثار (ج6). تهران: صدرا.
مطهری، مرتضی. (1377). مجموعه آثار (ج16). تهران: صدرا.
مطهری، مرتضی. (1387)؛ مجموعه آثار (ج26). تهران: صدرا.
معین، محمد. (1376). فرهنگ فارسی (ج2). تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.
موسوی سبزواری، سید عبدالاعلی. (1409ق). مواهب الرحمن فی تفسیرالقرآن (ج1). بیروت: مؤسسه اهل البیت(ع).