واکاوی شرط اعلمیت در ولی فقیه؛ رویکردی قرآنی و روایی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 هیئت علمی

2 حوزه علمیه آل طیب اهواز

10.22081/jqss.2025.66539.1259

چکیده

اعلمیت از جمله شرایطی است که در فقه شیعه، در بحث تقلید از مرجع تقلید مورد توجه قرار می‌گیرد. این اصطلاح در فرهنگ فقهی به معنای برتری در دانش فقهی و آگاهی عمیق‌تر نسبت به احکام شرعی و توانایی استنباط احکام از منابع فقهی است. با عنایت به شرط اعلمیت در اصل ۱۰۷ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران برای رهبری، پژوهش حاضر به تبیین و تحلیل مبانی قرآنی و روایی ضرورت رعایت این شرط برای حاکم اسلامی و نیز تبیین دقیق مفهوم اعلمیت می‌پردازد. با تأمل در آیات قرآن کریم و روایات معصومین(ع) که واژه «اعلم» یا عبارات هم‌معنا در آنها به کار رفته است، روشن می‌شود که این واژه غالباً در حوزه مسائل اجتماعی و حکومتی مورد استفاده قرار گرفته است. هدف اصلی این پژوهش، تبیین مفهوم اعلمیت در حاکم اسلامی با استناد به مضامین و محتوای روایات اهل بیت(ع) است. این تحقیق که با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است، پس از مفهوم‌شناسی واژه اعلمیت، به بررسی آیات و روایات مرتبط پرداخته و به این نتیجه دست یافته که منظور از «اعلمیت» در حاکم اسلامی، فقط برخورداری از قدرت اجتهاد در مسائل فقهی نیست؛ بلکه حاکم اسلامی باید افزون بر دانش فقهی، از توانایی اجتهاد در زمینه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و سایر حوزه‌های مرتبط با اداره جامعه نیز برخوردار باشد؛ بنابراین، اعلمیت فقهی به تنهایی برای تصدی مسئولیت حاکم اسلامی کافی نخواهد بود.

کلیدواژه‌ها


* قرآن کریم.
** نهج البلاغه.
ابن ابی الحدید. (بی‌تا). شرح نهج البلاغه (ج3). قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی.
ابن فارس، احمد بن فارس. (1404ق). معجم مقاییس اللغة (ج4). قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
ابن منظور محمد بن مکرم. (1414ق). لسان العرب (ج13). بیروت: دار صادر.
اکبرزاده، فریدون؛ حسین‌دوست، محسن؛ جلال‌پور، شیوا؛ شهابی روح‌الله. (۱۴۰۲). «نقد و بررسی مسئله‌ شرط اعلمیت در تعیین رهبر انقلاب اسلامی با تأکید بر نقد دیدگاه آیت‌الله منتظری». مجله پژوهش‌های انقلاب اسلامی. 12(46)، صص265-295.
امینی، عبدالحسین. (بی‌تا). الغدیر (ج8). بیروت: دار احیاء التراث‌ العربی‌.
برقی، احمد بن محمد بن خالد. (1374)، المحاسن (محقق: مهدی رجایی، ج1). قم: المجمع العالمی لاهل البیت.
بیهقی، احمد بن الحسین. (2003‌م). السنن الکبری (ج10). بیروت: دارالکتب العلمیه.
جباری، مصطفی. (1385). بررسی بن بست‌های موجود در ساختار اجرایی نظریه اعلمیت. مطالعات اسلامی. شماره 71، صص67-82.
حاج‌زاده، هادی. (1394). فتوای معیار در قانونگذاری در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران (نگاهی دوباره به مفهوم اعلمیت در منظومه فقه حکومتی شیعه). فقه و اصول. 47(102)، صص59-87.
حائری، سیدکاظم. (1377). «شرط اعلمیت در رهبری». مترجم: سیدمفیدالدین حسینی. مجله حکومت اسلامی. شماره 8.
حب‌الله، حیدر. (1387). اجتهاد و اعلمیت (مترجم: عبدالله امینی‌پور). مجله فقه. سال 15،
شماره 4، صص164-186.
حرعاملی، محمد. (1409ق). وسائل الشیعه (ج15). قم: موسسه آل البیت.
حکیم، سیدمحسن. (1374). مستمسک العروة الوثقی (ج1). قم: موسسه دارالتفسیر.
خمینی، سیدروح الله موسوی. (1385). صحیفه امام (ج21). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
خمینی، سیدروح الله. (1410ق). رسالة التعادل و التراجیح (ج2). قم: انتشارات اسماعیلیان.
خمینى، سیدروح الله. (1359). رسالۀ نوین (ترجمه و توضیح بى‌آزار شیرازى). قم: مؤسّسۀ انجام کتاب.
ذاکری، علی اکبر. (1377). ولایت فقیه و اعلمیت. حوزه. دوره 15، شماره 85 و 86. صص157-244.
سلیم بن قیس هلالی. (1416ق). اسرار آل محمد. قم: نشر الهادی.
شفیعی، سیدعلی. (1379). الاعلمیه فی الحاکم الاسلامی و فی المرجع التقلید. قم: انتشارات خوزستان.
شفیعی، سیدعلی. (1380). اعلم و افقه از نگاهی دیگر. قم: انتشارات خوزستان.
شیرازی، سیدرضا. (1401). تفسیر اعلمیت در اجتهاد و تعیین مصداق آن و تبیین جایگاه آن در اجتهاد حقوقی. پژوهش‌های فقهی. دوره 18، ش1، صص213-244.
صورت مشروح مذاکرات شورای بازنگری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران. (1369). اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، اداره تبلیغات و انتشارات، تهران
طباطبایی، سیدمحمدحسین. (1390ق). المیزان فی تفسیر القرآن ‏(ج2). بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.‏
طبرسى، احمد بن على. (1403ق). الإحتجاج على أهل اللجاج (ج1). مشهد: نشر مرتضی.
عروسى حویزى، عبد على بن جمعه. (1415ق). تفسیر نور الثقلین (ج1). قم: انتشارات اسماعیلیان.
علم الهدی، سیدمرتضی. (1390). رسالة المحکم والمتشابه. مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.
قمی، علی بن ابراهیم. (1367). تفسیر قمی (ج1). قم: دار الکتاب‏.
مجلسی، محمدباقر. (1386)، بحارالانوار (ج13، 44، 90). تهران: انتشارات اسلامیه.
مطهری، مرتضی. (1376). مجموعه آثار شهید مطهری (ج22، 23). تهران. صدرا.
مـفید، مـحمد بـن نعمان. (1413ق). الاختصاص. قم: کنگره‌ جهانی شیخ مفید‌.
ملکوتی‌فر، ولی الله. (1390). ولی فقیه و شرط اعلمیّت. پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی. شماره 23، صص 149-170
ممدوحی، حسن. (۱۳۷۸). حکمت حکومت فقیه. قم: مؤسسه بوستان کتاب.
موسوی نظر، سیدمحمد. (1399). ارزیابی شواهد روایی عدم اعتبار اعلمیت در تقلید از مجتهد. فقیهانه. (5(15)، صص170-187.
مهریزی، مهدی. (1376). صفات رهبری در بازنگری قانون اساسی «اعلمیت». حکومت اسلامی. شماره 5، صص19-35.
میرزایی، محمد. (1395). بررسی شرط اعلمیت در مرجعیت. مطالعات علوم سیاسی، حقوق و فقه. شماره 3/1، صص141-150.
نعمانی، محمد بن ابراهیم. (۱۳۹۷ق). الغیبة. تهران: صدوق.