تبیین مبانی تفسیر معتزله براساس شواهدی از تفسیر کشاف

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکترای تخصصی علوم قرآن و حدیث، دانشکده االهیات، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران.

چکیده

چکیده
کتاب‌های تفسیر فرقه‌های مختلف با داشتن مبانی متفاوت همچون آینه‌ای است که باورها و اعتقادات آن فرقه را منعکس کرده و آن را از تفاسیر دیگر فرقه‌ها متمایز می‌سازد. معتزله نیز با مبنا قرار‌دادن اصول دینی و باورهای علمی خود و با نگاهی متفاوت از دیگر فرقه‌ها به تفسیر قرآن پرداخته‌اند. این مقاله به روش تحلیلی - توصیفی و با هدف بیان تأثیر مذهب مفسر بر تفسیر قرآن در تفاسیر معتزلی، ابتدا ذیل عنوان مبانی عام، اصول اعتقادی معتزله را بررسی کرده و سپس با بررسی نظرات معتزله در باره بحث‌های مهم علوم قرآنی ازجمله حجیت ظواهر قرآن، ناسخ و منسوخ، تاویل و تفسیر و ... به بیان مبانی خاص معتزله در تفسیر قرآن کریم پرداخته است، و در هر مورد برای محسوس و فهمیدنی‌شدن مباحث به مثال‌هایی از تفسیر کشاف که نمونه‌ای تمام‌عیار از یک تفسیر معتزلی می‌باشد اشاره کرده است. تفاوت آشکار این نوشته با دیگر پژوهش‌ها، توجه به دو مقوله اعتقادی و علمی مسئله است که هم، پیش‌فهم‌ها و باورهای دینی مفسر را پوشش می‌دهد و هم، نظرات خاص درباره قرآن و علوم قرآنی را، که هر یک به‌نحوی مبنای تفسیر قرار گرفته و بر بیان مقصود آیات از نظر مفسر تأثیر گذاشته و در نهایت تفسیر را به مکتب خاصی نسبت می‌دهد.
کلیدواژه‌ها
مبانی تفسیر، مبانی خاص، مبانی عام، معتزله، تفسیر کشاف.

کلیدواژه‌ها


  1. فهرست منابع

     

    * قرآن کریم

    1. آزاد، علیرضا. (1392). تفسیر قرآن و هرمنوتیک کلاسیک. قم: بوستان کتاب.
    2. ابن احمد، عبدالجبار. (بی‌تا). شرح اصول خمسه. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
    3. ابوزید، نصر حامد. (1998م). الاتجاه العقلی فی التفسیر (ج4). بیروت: مرکز الثقافی العربی.
    4. ابوموسی، محمد محمد. (1403ق). البلاغه القرآنیه فی تفسیر الزمخشری و اثرها فی الدراسات البلاغیه. قاهره: مکتبه الوهبه.
    5. اسدی‌نسب، محمدعلی. (1389). مبانی تفسیری شیعه و معتزله. قبسات، ش57، صص 31-46.
    6. ثقفی، منوچهر. (80-1379). مبانی و روش‌های تفسیری معتزله و سیر تاریخی آن. قم: دانشگاه آزاد اسلامی.
    7. دهخدا، علی‌اکبر. (1373). لغت نامه. تهران: دانشگاه تهران.
    8. ذهبی، محمدحسین. (بی‌تا). التفسیر و المفسرون (ج1). بیروت: دار القلم.
    9. رضایی اصفهانی، محمدعلی. (1387). منطق تفسیر قرآن، مبانی و قواعد تفسیر. قم: جامعة المصطفی.
    10. زمخشری، محمود. (1404ق). اطواق الذهب فی المواعظ و الخطب . بیروت: مطبعة نخبة الاخبار.
    11. زمخشری، محمود. (1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل (ج1، 2، 3 و 4). بیروت: دارالکتاب العربی.
    12. السبزواری، ملاهادی. (1417ق). شرح منظومه (ج1). تهران: ناب.
    13. شاکر، محمدکاظم. (1382). مبانی و روش‌های تفسیری. قم: مرکز جهانی علوم اسلامی.
    14. شنوقه، سعید. (بی‌تا). التاویل فی التفسیر بین المعتزله و السنه. قاهره: المکتبه الازهریه.
    15. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم. (1410ق). الملل و النحل (ج1). بیروت: دارالکتب العلمیه.
    16. صاوی جوینی، مصطفی. (1387). شیوه‌های تفسیر قرآن کریم (ج2). مشهد: آستان قدس رضوی.
    17. عباسعلی زنجانی، عمید. (1387). مبانی و روش‌های تفسیر قرآن. تهران: سازمان چاپ و انتشارات اسلامی.
    18. عبدالقاهر، بغدادى. (1992م).‏ الملل و النحل. بیروت: دار المشرق.‏
    19. عزیزی‌کیا، غلامعلی؛ روحانی‌راد، مجتبی؛ بابایی علی‌اکبر و رجبی، محمود. (1383). روش‌ها و گرایش‌های تفسیری. قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
    20. قاضی عبدالجبار الهمدانی، ابوالحسن. (1385ق). المغنی فی ابواب التوحید و العدل (ج16، محققان: محمد مصطفی حلمی و دیگران). مصر: الدار المصریه للتألیف و الترجمة.
    21. قاضی، عبدالجبار بن احمد. (بی‌تا). متشابه القرآن. قاهره: مکتبة دارالتراث.
    22. مجتهد شبستری، محمد. (1389). مبانی زبان‌شناختی تفسیر عقلانی وحی از دیدگاه معتزله. نشریه مقالات و بررسی‌ها. ش49_50، صص 87-94.
    23. محمدی، حسین. (1374). دیدگاه‌های قرآنی معتزله. پژوهش‌های قرآنی، 1(3)،
      صص 243- 266.
    24. مشکور، محمدجواد. (1372). فرهنگ فرق اسلامى. مشهد: آستان قدس رضوی.
    25. معین، محمد. (1385). فرهنگ فارسی (ج3). تهران: امیرکبیر.
    26. مؤدب، سیدرضا. (1380). روش‌های تفسیر قرآن. قم: اشراق.
    27. مؤدب، سیدرضا. (1386). مبانی تفسیر قرآن. قم: انتشارات دانشگاه قم.
    28. همامی، عباس؛ رجب‌زاده، حسین. (1391). مبانی و روش‌های تفسیری معتزله. پژوهش دینی، ش19، صص 63-75.

     

    References

    * The Holy Quran.

    1. Abbas Ali Zanjani, A. (1387 AP). Basics and methods of Qur'an interpretation. Tehran: Islamic Printing and Publishing Organization. [In Persian]
    2. Abu Moussa, M. M. (1403 AH). Al-Balagha al-Qur'aniyah fi Tafsir al-Zamakhshari va Athariha fi al-Dirasat al-Balaghiya. Cairo: Al-Wahbah School. [In Arabic]
    3. Abu Zaid, N. (1998). Al-Itjah al-Uqla fi al-Tafsir (Vol. 4). Beirut: Markaz al-Thaqafi al-Arabi.
    4. Al-Sabzewari, M. (1417 AH). Sharh Manzoumeh (Vol. 1). Tehran: Nab. [In Arabic]
    5. Asadi Nasab, M. A. (1389 AP). Basics of interpretation of Shia and Mu'tazila. Qabasat, 57, pp. 31-46. [In Persian]
    6. Azad, A. R. (1392 AP). Qur'an interpretation and classical hermeneutics. Qom: Bustan Kitab. [In Persian]
    7. Azizikia, Q., Rouhanirad, M., Babaei, A. A., & Rajabi, M. (1383 AP). Interpretive methods and tendencies. Qom: Research Institute for Hawza and University. [In Persian]
    8. Baghdadi, A. (1992). Al-Milal va Al-Nahl. Beirut: Dar Al Mashreq.
    9. Dehkhoda, A. A. (1373 AP). The dictionary. Tehran: University of Tehran. [In Persian]
    10. Hamami, A., & Rajabzadeh, H. (1391 AP). The foundations and interpretation methods of Mu'tazila. Religious Researches, 19, pp. 63-75. [In Persian]
    11. Ibn Ahmad, A. (n.d.). Description of the principles of Khamsa. Beirut: Dar Ihya al-Torath al-Arabi.
    12. Mashkoor, M. J. (1372 AP). Islamic sects culture. Mashhad: Astan Quds Razavi. [In Persian]
    13. Moadab, S. R. (1380 AP). Methods of Qur'an interpretation. Qom: Ishraq. [In Persian]
    14. Moadab, S. R. (1386 AP). Basics of interpretation of the Qur'an. Qom: Qom University Press. [In Persian]
    15. Moein, M. (1385 AP). Persian Dictionary (Vol. 3). Tehran: Amir Kabir. [In Persian]
    16. Mohammadi, H. (1374 AP). Mu'tazila's Quranic views. Qur'anic Researches, 1(3), pp. 266-243. [In Persian]
    17. Mojtahed Shabestari, M. (1389 AP). Linguistic foundations of the rational interpretation of revelation from the Mu'tazila point of view. Maqalat va Barrasiha. 49-50, pp. 87-94. [In Persian]
    18. Qazi Abdul Jabbar Al Hamdani, A. (1385 AH). Al-Mughani Fi Abwab Al-Tawhid va Al-Adl (Vol. 16, M. M, Helmi et al, Ed.). Egypt: Al-Dar al-Masriya le Talif va al-Tarjuma. [In Arabic]
    19. Qazi, A. (n.d.). Mutashabih al-Qur'an. Cairo: Maktabah Dar al-Turath.
    20. Rezaei Esfahani, M. A. (1387 AP). The logic of Qur'an interpretation, the foundations and rules of interpretation. Qom: Al-Mustafa University. [In Persian]
    21. Sawi Jovini, M. (1387 AP). Methods of interpretation of the Holy Quran (Vol. 2). Mashhad: Astan Quds Razavi. [In Persian]
    22. Shahrashtani, M. (1410 AH). Al-Milal va Al-Nahl (Vol. 1). Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiya. [In Arabic]
    23. Shaker, M. K. (1382 AP). Basics and interpretation methods. Qom: World Center of Islamic Sciences. [In Persian]
    24. Shenougah, S. (n.d.). Al-Tawil fi al-Tafseer Bayn al-Mu'tazilah va al-Sunnah. Cairo: Al-Maktab Al-Azhariyya.
    25. Thaghafi, M. (1379-80 AP). The foundations and interpretation methods of Mu'tazila and its historical course. Qom: Islamic Azad University. [In Persian]
    26. Zahabi, M. H. (n.d.). Al-Tafseer va Al-Mufaserun (Vol. 1). Beirut: Dar al-Qalam.
    27. Zamakhshari, M. (1404 AH). Atwaq al-Zahab fi al-Mawa’iz va al-Khutub. Beirut: Matba’ah Nukhbat al-Akhbar. [In Arabic]
    28. Zamakhshari, M. (1407 AH). Al-Kashaf an Haqa’iq Qawamiz al-Tanzil (Vol. 1, 2, 3 & 4). Beirut: Dar Al Kitab Al Arabi. [In Arabic]