بررسی نظر فقیهان، مفسران و روایات اهل‌بیت(ع) درباره آیه «بسم الله الرحمن الرحیم»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

مدیر گروه فقه و اصول جامعة المصطفی. قم. ایران.

چکیده

بحث درباره آیه شریفه «بسم‌الله الرحمن الرحیم» همواره میان فقیهان و مفسران مطرح بوده است، زیرا غیر از قرائت قرآن کریم، صحت نماز به آن وابسته است. اختلاف درباره آن نیز عجیب است تا جایی که برخی آن را براساس جزء قرآن نمی‌دانند و برخی جزء تمام سوره‌ها می‌دانند. در همین زمینه، روایات بسیاری وارد شده است؛ البته برخی از آنها عظمت آیه و فضائل بسمله را بیان می‌کند. با توجه به روایات و دیدگاه فقیهان و مفسران بی شک که این آیه جزء سوره‌‌ی حمد است. بسیاری از اهل سنت نیز بر این باورند؛ اما در مورد جزئیت آن نسبت به‌تمامی سوره‌ها (غیر از سوره توبه) میان شیعه و اهل سنت اختلاف است. معروف و مشهور میان علمای شیعه این است که بسم‌الله جزء تمام سوره‌هاست. در میان علمای شیعه ابن‌جنید نیز معتقد است بسم‌الله تنها جزء سوره حمد است. اخیراً برخی فقهای شیعه نیز شبیه ابن جنید فتوا داده‌اند و آن را جزء تمام سوره‌ها نمی‌دانند. با توجه به تاثیر آشکار این مسئله در احکام نماز و برخی عبادات دیگر که تا حدی به صورت دوران میان محذورین بوده و قابل احتیاط نیست، در این مقاله با روش توصیفی تحلیلی و کتابخانه‌ای این مدعا مجدد بررسی شد و معلوم گردید که برخلاف ادعای تواتر روایی و ادعای اجماع از سوی برخی فقها، دلیل قاطعی برای جزئیت این آیه کریمه درباره تمام سوره‌ها وجود ندارد.

کلیدواژه‌ها


  1. * قرآن کریم

    1. انصاری، مرتضی. (1415ق). صراط النجاة. قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
    2. بجنوردی، سیدحسن. (1419ق). القواعد الفقهیه (ج5). قم: الهادی.
    3. جزایری، محمدجعفر. (1415ق). منتهی الدرایة فی شرح الکفایة (ج4، چاپ چهارم). قم: دارالکتاب.
    4. حر عاملی، محمد. (1419ق). تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة (ج2، 3، 5، 6، 7، 10، 27 و 28). قم: مؤسسه آل البیت^.
    5. حسینی سیستانی، سیدعلی. (1417ق). منهاج الصالحین (ج1). قم: دفتر آیت‌الله سیستانی.
    6. حلّی، نجم الدین جعفر بن حسن. (1407ق). المعتبر فی شرح المختصر (ج2). قم: مؤسسه سیدالشهداء×.
    7. حلّی، نجم‌الدین جعفر. (1408ق). شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام (ج2). قم: اسماعیلیان.
    8. حلّى، حسن ‌بن ‌یوسف. (1412ق). منتهى المطلب فی تحقیق المذهب‌ (ج5). مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة‌.
    9. حلّى، حسن ‌بن ‌یوسف. (1420ق). تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة (ج1). قم: مؤسسه امام صادق×‌.
    10. خامنه‌ای، سیدعلی. (25/10/1397). استفتاعات، برگرفته از پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله خامنه‌ای. https://www.leader.ir/fa/content/22645.
    11. خمینی، سیدروح الله (امام خمینی). (1409ق). توضیح المسائل (المحشی) (ج1، محقق: سیدمحمدحسین بنى‌هاشمى خمینى‏). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    12. خمینی، سیدروح الله (امام خمینی). (بی‌تا). تحریرالوسیله (ج1). قم: دارالعلم.
    13. خوانساری، سیداحمد. (1405ق). جامع المدارک فی شرح مختصر النافع (ج1). قم: مؤسسه اسماعیلیان.
    14. خویی، سیدابوالقاسم. (1408ق). البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار الزهراء.
    15. خویی، سیدابوالقاسم. (1413ق). معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرجال (ج21). [بی‌جا. مرکز نشر الثقافه الاسلامیه‏.
    16. خویی، سیدابوالقاسم. (بی‌تا). مصباح الفقاهة (ج1). بی‌‌جا. بی‌نا.
    17. سبحانی، جعفر. (1423ق). الانصاف فی مسائل دام فیها الخلاف (ج1). قم: موسسه امام جعفر صادق×.
    18. شفتی، سیدمحمدباقر. (1409ق). تحفة الأبرار الملتقط من آثار الأئمة الأطهار (ج2). اصفهان: انتشارات کتابخانه مسجد سید.
    19. شهید اول، محمد بن مکی. (1419ق). ذکری الشیعة فی أحکام الشریعة (ج3). قم: آل‌البیت^.
    20. صدوق، محمد بن علی ابن بابویه. (1413ق). من لا یحضره الفقیه (ج3). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    21. طباطبایی، سیدمحمدحسین. (1374). المیزان فی تفسیر القرآن (ج1، چاپ پنجم). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    22. طبرسی، فضل بن حسن. (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن (ج1، 5). تهران: ناصرخسرو.
    23. طوسی، محمد. (1387ق). المبسوط فی فقه الإمامیة (ج1، چاپ سوم). تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.
    24. طوسی، محمد. (1407ق). الخلاف (ج1). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    25. طیب حسینی، سیدمحمود. (1388). دائرة المعارف قرآن کریم (با همکاری غلامرضا قدمی، ج5). قم: بوستان کتاب.
    26. عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه. (1415ق). تفسیر نورالثقلین (ج2، چاپ چهارم). قم: اسماعیلیان.
    27. مازندرانی، محمدهادی بن محمد صالح. (1429ق). شرح فروع الکافی (ج3). قم: دارالحدیث.
    28. مجلسی، محمدباقر. (1403ق). بحارالانوار (ج73، 92). بیروت: داراحیاء التراث.
    29. موسوی عاملی محمد بن ‌علی. (1411ق). مدارک الأحکام فی شرح عبادات شرائع الإسلام (ج3). بیروت: آل‌البیت^.
    30. نجفی، محمدحسن. (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام (ج9، چاپ هفتم). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    31. نوری، حسین. (1408ق). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل (ج4). قم: مؤسسة آل‌البیت^.
    32. ورام بن ابی فراس، مسعود بن عیسی. (1410ق). مجموعة ورام (ج1). قم: مکتبة الفقیه.