دلالت‌های تشبیه زنان به حرث در آیه223 سوره بقره با رویکرد تحلیلی - انتقادی آرای نواندیشان معاصر درباره آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترا، جامعه الزهراء(س)، قم. ایران.

2 دانشیار گروه جامعه‌شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه قم. قم. ایران.

3 دانشجوی کارشناسی ارشد، طلبه سطه سه حوزه سفیران هدایت. قم. ایران.

چکیده

یکی از تعبیرهایی که در قرآن به جنس زن نسبت داده‌شده، واژه حرث است. آیه 223 سوره بقره یکی از مهم‌ترین آیات مربوط به مسئله زن است که فهم درست این آیه تأثیر بسزایی در بازنمایی نگاه قرآن به موضوع زن و نتایج سرنوشت‌ساز آن دارد. در آیه حرث، با تشبیه زنان به حرث از نقش ویژه و انحصاری زنان در تکثیر نسل سخن به میان آمده است؛ اما همین امر باعث تشکیک و انتقاد به نظام حقوقی قرآن نسبت به ماهیت و جایگاه زن شده است. در این آیه، برای «تزیین سخن و رعایت ادب» با‌آوردن لفظ «حرث» به‌صورت کنایی به رابطه زناشویی اشاره شده است. هدف از این مقاله که توصیفی - تحلیلی است، تحلیل دلالت‌های مفهومی آیه حرث و پاسخگویی به تشکیک و انتقادهای وارده با تکیه بر مستنداتی چون خود آیه 223 سوره بقره، تفسیرهای موجود از آیه مذکور و قرائن قرآنی و روایی است تا از این رهگذر به دیدگاه واقعی نظام حقوقی قرآن درباره ماهیت و چیستی زن دست یابیم. با بررسی دقیق و همه‌جانبه می‌توان دریافت آنچه در این آیه آمده، نه تنها علیه حق زن نیست، بلکه در جهت حمایت از منزلت زن است. اگر در فرازهای مختلف آیه حرث دقت شود، هیچ دلالتی بر تفاوت ارزش‌گذاری میان دو جنس ندارد، بلکه از آیاتی است که ارزش زن و چیستی او را بیان می‌کند. به این معنا که در آیه به نقش ارتباط زن و مرد در فرزندآوری توجه شده است.

کلیدواژه‌ها


  • قرآن کریم.
    1. آلوسى، محمود بن عبدالله. (1415ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی‏ (ج1). بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏.
    2. ابن‌جزى، محمّد بن احمد. (1416ق). التسهیل لعلوم التنزیل (ج1)‏. بیروت: شرکة دار الأرقم بن أبی‌الأرقم‏.
    3. ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی. (1422ق). زادالمسیر فی علم التفسیر (ج1). بیروت: دارالکتاب العربی.
    4. ابن‌حنبل، احمد. (بی‌تا). مسند احمد (ج2). بیروت: دارصادر.
    5. ابن‌درید، ابوبکر محمّد بن حسن. (1987م). جمهره اللغه (ج1). بیروت: دارالعلم للملایین.
    6. ابن‌عاشور، محمّد طاهر. (1420ق). التحریر و التنویر (ج2). بیروت: مؤسسه التاریخ العربی.
    7. ابن‌فارس، احمد بن زکریا. (1404ق). معجم مقاییس اللغة (ج2). قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
    8. ابن‌‏کثیر، اسماعیل بن عمر. (1419ق). تفسیر القرآن العظیم (ابن‌کثیر) (ج1). بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏.
    9. ابن‌منظور، محمّد بن مکرم. (1414ق). لسان العرب (ج2و13، چاپ سوم). بیروت: دار صادر.
    10. ابوحیان، محمد بن یوسف. (1420ق). البحر المحیط فى التفسیر (ج2). بیروت: دارالفکر.
    11. ابوعبیده، معمر بن مثنی. (1381ق). مجازالقرآن (ج1). قاهره: مکتبة الخانجی‏.
    12. ازهری، ابومنصور محمد بن احمد. (بی‌تا). التهذیب اللغه (ج15). بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    13. امین، نصرت‏بیگم‏. (بی‌تا). تفسیر مخزن العرفان در علوم قرآن‏ (ج2). [بی‌جا]: [بی‌نا].
    14. بابایی، علی‌اکبر؛ عزیزی‌کیا، غلامعلی و روحانی‌راد، مجتبی. (1388). روش‌شناسی تفسیر قرآن (ج2، چاپ چهارم). قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
    15. بابایی، علی‌اکبر. (1381). مکاتب تفسیری. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
    16. بغوی، حسین بن مسعود. (1420ق). تفسیر البغوى المسمى معالم التنزیل (ج1)‏. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    17. بووار، سیمین. (1379).جنس دوّم (مترجم: قاسم صنعوی). تهران: انتشارات توس.
    18. بیضاوى، عبدالله بن عمر. (1418ق). أنوار التنزیل و أسرار التأویل (ج1 و 5). بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
    19. ترمذی، ابوعیسی محمد. (1403ق). سنن الترمذی (ج1، چاپ دوم). بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
    20. ثعلبى، احمد بن محمد. (1422ق). الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی‏ (ج3). بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
    21. جوهری، ابونصر اسماعیل بن حماد. (بی‌تا). الصحاح (تاج اللغة و صحاح العربیة) (ج1 و 6). مصر: دارالکتب العربی.
    22. حر عاملی، محمد بن‌حسن. (1409ق). وسائل الشیعه (ج25). قم: مؤسسة آل‌البیت^‏.
    23. حقى برسوى، اسماعیل بن مصطفى.‏ (بی‌تا). تفسیر روح البیان (ج1، 2 و 9)‏. بیروت: دارالفکر.
    24. حیدر، فرید عوض. (2005م). علم الدلاله و دراسه النظریه و تطبیقیه. قاهره: مکتبه الاداب.
    25. خمینی، سیدروح الله. (بی‌تا). تحریر الوسیله (ج2 و 3). قم: مؤسسه مطبوعات دارالعلم.
    26. خویی، سیدابوالقاسم. (1409ق). مبانی العروة الوثقی (ج2). قم: منشورات مدرسه دارالعلم.
    27. راغب اصفهانى، حسین بن محمّد. (1412ق). مفردات ألفاظ القرآن‏. بیروت: دارالشامیة.
    28. رضایی اصفهانی، محمدعلی. (1387). منطق تفسیر قرآن (1). قم: جامعة المصطفی العالمیة.
    29. مرتضی زبیدی، محمد بن احمد. (1414ق). تاج العروس (ج3). بیروت: دارالفکر.
    30. زحیلی، وهبه. (1411ق). التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج‏ (ج2، چاپ دوم). دمشق: دارالفکر.
    31. زمخشری، محمود بن عمر. (1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل‏ (ج2، چاپ سوم). بیروت: دارالکتاب العربی‏.
    32. سبزواری، محمد. (1406ق). الجدید فى تفسیر القرآن المجید (ج1). بیروت: دارالتعارف للمطبوعات‏.
    33. سعیدی روشن، محمدباقر. (1383). تحلیل زبان قرآن و روش‌شناسی فهم آن. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی سازمان انتشارات.
    34. سمرقندى، نصر بن محمد. (1416ق). تفسیر السمرقندى المسمى بحر العلوم‏ (ج1). بیروت: دارالفکر.
    35. سید قطب. (1425ق). فی ظلال القرآن (ج1، چاپ سی‌وپنجم). بیروت: دار الشروق‏.
    36. شبّر، عبدالله. (1407ق). الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین‏. کویت: شرکة مکتبة الالفین‏.
    37. شیبانى، محمد بن حسن‏. (1413ق). نهج البیان عن کشف معانى القرآن‏ (ج1). قم: نشر الهادى‏.
    38. صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد. (1411ق). المحیط فی اللغه (ج3). بیروت: عالم الکتب.
    39. صادقى تهرانى، محمد. (1406ق). الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنه‏ (ج3، چاپ دوم). قم: فرهنگ اسلامى‏.
    40. طالقانى، محمود. (1362). پرتوى از قرآن‏ (ج2، چاپ چهارم). تهران: شرکت سهامى انتشار. 
    41. طباطبایى، سیدمحمدحسین. (1374). المیزان فی تفسیر القرآن (ج2، مترجم: محمدباقر موسوى، چاپ پنجم). قم: دفتر انتشارات اسلامى‏. 
    42. طباطبایى، سیدمحمدحسین‏. (1390ق). المیزان فی تفسیر القرآن (ج2 و 18، چاپ دوم). بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏.
    43. طبرسی، فضل بن حسن. (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن (ج2 و 6، چاپ سوم). تهران: ناصرخسرو.
    44. طبری، محمد بن جریر. (1412ق). جامع البیان عن تأویل آی القرآن (ج2). بیروت: دارالمعرفة.
    45. طوسی، محمد بن حسن. (1365). تهذیب الاحکام (ج1، چاپ چهارم). تهران: دارالکتب الاسلامیه.
    46. طوسی، محمد بن حسن. (1387). المبسوط فی فقه الامامیه (ج6). تهران: المکتبه المرتضویه لاحیا الآثار الجعفریه.
    47. طیب، عبدالحسین. (1369). اطیب البیان فی تفسیر القرآن (ج2، چاپ دوم). تهران: اسلام‏.
    48. عابدینی، جواد. (1388). نواندیشی دینی و روش‌شناسی آن. مجله پژوهش، (۲). 
    صص 7-37.
    49. عسکری، ابوهلال. (1412ق). معجم فروق اللغات (ج1). قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین ب-قم.
    50. عیاشى، محمد بن مسعود. (1380ق). التفسیر (تفسیر العیاشی) (ج1). تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیه.
    51. فخر رازى، محمد بن عمر. (1420ق). التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب). (ج6، چاپ سوم). بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
    52. فراهیدی، خلیل بن احمد. (1410ق). کتاب العین (ج8، چاپ دوم). قم: انتشارات هجرت.
    53. فضایی، یوسف. (بی‌تا). سیر تکاملی تاریخ قرآن و تفسیر. تهران: مؤلفین.
    54. فضل‌الله، سیدمحمدحسین. (1419ق). من وحی القرآن (ج5 و 23). بیروت: دارالملاک للطباعه و النشر.
    55. فیض کاشانی، محمد. (1415ق). تفسیر الصافی (ج5، چاپ دوم). تهران: مکتبه الصدر.
    56. فیومی، احمد بن محمد. (بی‌تا). مصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی (ج2). [بی‌جا]: [بی‌نا].
    57. قرشى بنابى، على‏اکبر. (1371). قاموس قرآن (ج1). تهران: دارالکتب الإسلامیة.
    58. قرطبى، محمد بن احمد. (1364). الجامع لأحکام القرآن‏ (ج3). تهران: ناصرخسرو.
    59. قمى، على بن ابراهیم. (1367). تفسیر قمی (ج1، چاپ چهارم). قم: دارالکتاب.
    60. قونوی، اسماعیل بن محمد. (1422ق). حاشیة القونوى على تفسیر الإمام البیضاوى و معه حاشیة ابن‌التمجید (ج5). بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏.
    61. ماوردی، علی بن محمد. (بی‌تا). النکت و العیون تفسیر الماوردى (ج1)‏. بیروت: دارالکتب العلمیه.
    62. مراغی، احمد مصطفی. (بی‌تا). تفسیر المراغی (ج2). بیروت: دارالفکر.
    63. مغنیه، محمدجواد. (1424ق). تفسیر الکاشف (ج2). قم: دارالکتاب الأسلامی.
    64. مقاتل بن سلیمان. (1423ق). تفسیر مقاتل بن سلیمان (ج1 و 3).‏ بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
    65. مکارم شیرازی، ناصر و دیگران. (1374 و 1371). تفسیر نمونه (ج2). تهران: دارالکتاب الاسلامیه.
    66. موسوی سبزواری، عبدالاعلی. (1409ق). مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن (ج3، چاپ دوم). بیروت: مؤسسه اهل‌البیت:. دفتر سماحه آیت‌الله العظمى السبزوارى‏.
    67. نجفی، محمدحسین. (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام (ج29). بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    68. نسفى، عبدالله بن احمد. (1416ق). تفسیر النسفى مدارک التنزیل و حقایق التاویل (ج1)‏. بیروت: دارالنفائس‏.
    69. نقی‌پورفر، ولی‌الله. (1381). پژوهشی پیرامون تدبر در قرآن. تهران: اسوه.
    70. هاشمی رفسنجانی، اکبر. (1386). تفسیر راهنما (ج2، چاپ پنجم). قم: بوستان کتاب.
    71. هاشمی، احمد. (1381). ترجمه و شرح جواهر البلاغه (ج2، مترجم: حسن عرفان، چاپ دوم). قم: نشر بلاغت.

72. https: //www.x-shobhe.com/shobhe/3359.html