مجاز در قرآن و شرایط آن با تأکید بر دیدگاه علامه طباطبایی(رحمةالله)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

جامعه الزهرا

چکیده

بسیاری از معارف دینی و دستورهای زندگی در دین اسلام، از قرآن کریم که ثقل اکبر است، به دست می‌آیند؛ ازاین‌رو شناخت آموزه‌های قرآن از صدر اسلام تاکنون با عنوان «تفسیر قرآن» کانون توجه مسلمانان به‌ویژه اندیشمندان علوم قرآنی بوده و هست. یکی از علوم مورد نیاز تفسیر، «بلاغت» است و «علم بیان» یکی از فنون آن است. بحث حقیقت و مجاز یکی از مسائل علم بیان است. این بحث به دلیل تأثیر مستقیم در تفسیر قرآن جایگاه ویژه‌ای دارد؛ ازاین‌رو اثبات مجاز در قرآن اهمیت دارد. از طرفی به دلیل مقبولیت علمی علامه طباطبایی+ در جامعه تفسیری و مجازدانستن برخی آیات از جانب ایشان دستیابی به دیدگاه‌های ایشان در این مورد ضروری است؛ ازاین‌رو رسیدن به این مطلب هدف این پژوهش است. منابع داده‌های پژوهش در بیشتر موارد علاوه بر کتاب المیزان فی تفسیر القرآن، کتاب‌های تفسیری، بلاغی و لغوی هستند. بر اساس روش توصیفی ـ تحلیلی یافته‌های این پژوهش به این اشاره دارند که دلایل ایجابی از طرف موافقان مجاز در قرآن برخی آیات، روایات و بلیغ‌تربودن مجاز نسبت به حقیقت است و دلایل مخالفان مجاز در قرآن مانند دروغ‌بودن مجاز، قابل نفی‌بودن آن، سقوط حجیت و سقوط اعجاز قرآن، دلایل سلبی و قابل نفی‌اند. علامه طباطبایی+ ضمن پذیرش این دلایل، «مجاز در برخی آیات» را در صورت قرینه‌داشتن و مؤثربودن در تفسیر آیه می‌پذیرد.

کلیدواژه‌ها


1. ابن‌تیمیه الحرانی، احمد بن عبد الحلیم بن عبد السلام. (1416ق). الایمان (چاپ پنجم). بیروت: المکتب الاسلامی.
2. ابن‌قیم، محمد بن محمد بن عبدالکریم بن رضوان بن عبد. (1325). مختصر الصواعق المرسله علی الجهمیه و المعطله. ریاض: اضواء السلف.
3. ابن‌عاشور، محمد طاهر. (1420ق). تفسیر التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن‌عاشور (چاپ اول). بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
4. ابن‏عربى، محمد بن على. (1410ق). رحمة من الرحمن فى تفسیر و اشارات القرآن (چاپ اول). دمشق: مطبعة نضر.
5. ابن‏‌قتیبه، عبدالله بن مسلم. (1423ق). تأویل مشکل القرآن. بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
6. ابوالفتوح رازى، حسین بن على. (1408ق). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. مشهد مقدس: آستان قدس رضوى، بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى.
7. اوسى، على‌رمضان. (1381). روش علامه طباطبایى در تفسیر المیزان. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل.
8. تفتازانی، مسعود بن عمر. (1376). مختصر المعانی (تفتازانی) (چاپ سوم). قم: دار الفکر.
9. راغب اصفهانى، حسین بن محمد. (1412ق). مفردات ألفاظ القرآن (چاپ اول). بیروت:
دار القلم.
10. زحیلى، وهبه. (1411). التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج (32 جلد، چاپ دوم). دمشق: دار الفکر.
11. زرکشى، محمد بن بهادر. (1410ق). البرهان فى علوم القرآن. بیروت: دار المعرفة.
12. زمخشرى، محمود بن عمر. (1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل (چاپ سوم). بیروت: دار الکتاب العربی.
13. سکاکى، یوسف بن ابى بکر. (بی‌تا). مفتاح العلوم. بیروت: دار الکتب العلمیة.
14. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر. (1421ق). الإتقان فی علوم القرآن (چاپ دوم). بیروت: دار الکتاب العربی.
15. شریف الرضی، محمد بن حسن. (1406ق). حقائق التأویل فی متشابه التنزیل. بیروت:
دار الأضواء.
16. شریعتى سبزوارى، محمدباقر. (1387). تحریرى بر اصول فلسفه و روش رئالیسم (چاپ دوم). قم: مؤسسه بوستان کتاب.
17. شنقیطی، محمدامین بن محمد المختار الجکنی. (بی‌تا). منع جواز المجاز فی المنزّل للتعبّد و الإعجاز. مکه: دار عالم الفوائد للنشر و التوزیع.
18. طباطبایی، محمدحسین. (1390ق). المیزان فی تفسیر القرآن (چاپ دوم). بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
19. طبرسی، فضل بن حسن. (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن (چاپ سوم). تهران:
ناصر خسرو.
20. طبرسی، فضل بن حسن. (1412ق). تفسیر جوامع الجامع. قم: مرکز مدیریت حوزه
علمیه قم.
21. طوسى، محمد بن حسن. (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
22. فخر رازى. محمد بن عمر. (1420ق). التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب) (چاپ سوم). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
23. فراهیدى، خلیل بن احمد. (1409ق). کتاب العین (چاپ دوم). قم: نشر هجرت.
24. فیروزآبادى، محمد بن یعقوب. (1415ق). القاموس المحیط. بیروت: دار الکتب العلمیة.
25. قمى مشهدى، محمد بن محمدرضا. (1368). تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
26. کمالى دزفولى، على. (1372). قرآن ثقل اکبر. قم: اسوه.
27. محمدى بامیانى، غلام‌على. (بی‌تا). دروس فی البلاغة (شرح مختصر المعانی للتفتازانی) (چاپ اول). بیروت: مؤسسة البلاغ.
28. مدرس افغانى، محمدعلى. (1362). المدرس الأفضل فیما یرمز و یشار إلیه فی المطول (چاپ اول). قم: دار الکتاب.
29. مدنى، على‌خان بن احمد. (1384). الطراز الأول و الکناز لما علیه من لغة العرب المعول. مشهد مقدس: مؤسسة آل البیت^ لاحیاء التراث.
30. مرتضى زبیدى، محمد بن محمد. (1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس. بیروت:
دار الفکر.
31. مصطفوی، حسن. (1380). تفسیر روشن. تهران: مرکز نشر کتاب.
32. المطعنی، عبدالعظیم. (1406ق). المجاز فى اللغه. قاهره: مکتبه وهبه.
33. مطلوب، احمد. (بی‌تا). أسالیب بلاغیة الفصاحة البلاغة المعانی. کویت: وکاله المطبوعات.
34. معرفت، محمدهادی. (1385). التأویل فی مختلف المذاهب و آلاراء. تهران: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الإسلامیة، المعاونیة الثقافیة، مرکز التحقیقات و الدراسات العلمیة.
35. هاشمى، احمد. (1381). جواهر البلاغة (چاپ پنجم). قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.