تحلیل زبان‌شناختی‌- ‌تفسیری آیه «مُضارَّة»: نقد پیوند تربیتی و تبیین گسست معناشناختی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش‌آموخته فقه تربیت، پژوهشگاه فقه نظام. قم. ایران.

چکیده

این پژوهش با هدف بازخوانی آیه233 سوره بقره (لَا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا...)، با ارائه نخستین تحلیل ترکیبی زبان‌شناختی، تفسیری و فقهی از این آیه، به نقد بنیادین خوانش تربیتی آن می‌پردازد و نشان می‌دهد چنین خوانشی بر گسستی معناشناختی از دلالت‌های اصلی آیه مبتنی است. برخی آثار فقهی معاصر، این فقره را ناظر به نهی از آسیب‌رسانی تربیتی والدین به فرزند دانسته و «ترک تربیت» را مصداق اصلی اضرار شمرده‌اند. این پژوهش در پنج محور، نادرستی این استناد را روشن می‌سازد: نخست، در ساختار «لَا تُضَارَّ» در رسم‌الخط، تفاوتی میان صیغه معلوم و مجهول نیست. دوم، جمله ساختاراً خبری است و ظهور در جعل حکم تکلیفی ندارد. سوم، متعلق ضرر در آیه، «اجرت رضاع» است و توسعه آن به حوزه تربیت، با اشکالاتی چون ساختار صرفی، عدم‌صدق ضرر بر افعال سلبی و ناتمام‌بودن ادله تعدّی روبه‌روست. چهارم، با آنکه جمله خبری است، مخاطب حکمی آن پدر است. پنجم، موضوع حکم، مطالبه اجرت مادر بابت رضاع است. بر این اساس، تفسیر آیه در چارچوب نهی از اضرار مالی، با سیاق و دلالت‌های آیه سازگاری بیشتری دارد. این پژوهش، به روش توصیفی - تحلیلی صورت گرفته، در بخش تحلیل و استنباط، از روش اجتهادی برای استخراج حکم شرعی و از روش تحلیل مفهومی برای واکاوی دلالی واژگان کلیدی بهره گرفته است. بر پایه یافته‌های تحقیق، عبارت مذکور (لَا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا...) درواقع ناظر به حل تعارضات مالی میان والدین در زمینه اجرت رضاع است، نه به اداره یا تربیت کودک.

کلیدواژه‌ها


  1. * قرآن کریم.

    1. ابن بابویه، محمدبن‌علی. (1413ق). من لا یحضره الفقیه (ج3، چاپ سوم). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    2. ابن‌منظور، محمد بن مکرم. (1414ق). لسان العرب (ج4، چاپ سوم). بیروت: دار صادر.
    3. آخوند خراسانی، محمدکاظم. (1409ق). کفایةالأصول. قم: مؤسسه آل‌البیت^.
    4. اعرافی، علیرضا. (1395). فقه تربیتی (ج24). قم: مؤسسه فرهنگی هنری اشراق و عرفان.
    5. آلوسى، سیدمحمود. (1415ق). روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم (محقق: على عبدالبارى عطیة، ج1). بیروت: دارالکتب العلمیه‏.
    6. انصاری شیرازی، قدرت‌الله، و همکاران. (1429ق)، موسوعة أحکام الأطفال و أدلتها (ج1). قم: مرکز فقهی ائمه اطهار^.
    7. بیضاوی، عبدالله‌بن‌عمر. (1418ق). أنوار التنزیل و أسرار التأویل (ج1). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    8. جزایری، سیدحمید؛ علیزاده، فرامرز. (1398). درسنامه علم صرف. قم: هاجر.
    9. حر عاملی، محمدبن‌حسن. (1414ق). هدایة الأمة إلى أحکام الأئمة (ج6). مشهد: الرضویة المقدسة مجمع البحوث الإسلامیة.
    10. حسن بن علی×. (1409ق). التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسکری ×. قم: مؤسسة الامام المهدی#.
    11. خمینی، روح‌الله. (۱۳۹۲). تحریر الوسیله (ج۲، چاپ دوم). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی&.
    12. راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1412ق). مفردات ألفاظ القرآن. بیروت: دارالعلم.
    13. زمخشری، محمودبن‌عمر. (1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل‏ (ج1). بیروت: دارالکتاب العربی.
    14. شیبانی، محمدبن‌حسن. (1419ق). نهج البیان عن کشف معانی القرآن (ج1). قم: نشر الهادی.
    15. صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد. (1414ق). المحیط فی اللغة (ج7). بیروت: عالم الکتاب.
    16. طباطبایی، سیدمحمدحسین. (1393ق). المیزان فی تفسیر القرآن (ج1، 2، 13، 16). بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
    17. طبرسی، فضل بن حسن. (1408ق). مجمع البیان فی تفسیر القرآن (ج1، 2). بیروت: دارالمعرفة.
    18. طریحی، فخرالدین. (1375). مجمع البحرین (ج3، چاپ سوم). تهران: بی‌نا.
    19. طوسی، محمدبن‌حسن. (1407ق). تهذیب الأحکام (ج8، چاپ چهارم). تهران: دارالکتب الاسلامیة.
    20. طوسی، محمدبن‌حسن. (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن (ج2). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    21. فاضل مقداد، مقدادبن‌عبدالله. (1373). کنز العرفان فی فقه القرآن (ج2). تهران: مرتضوی.
    22. فخر رازی، محمدبن‌عمر. (1420ق). التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب) (ج6). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    23. فراهیدی، خلیل بن احمد. (1410ق). کتاب العین (ج7، چاپ دوم). قم: نشر هجرت.
    24. فیض کاشانی، ملامحسن. (1415ق). ‏تفسیر الصافى(محقق: حسین اعلمى، ج1، چاپ دوم). ‏تهران: انتشارات الصدر.
    25. قرطبی، محمدبن‌احمد. (1364). الجامع لأحکام القرآن (ج3). تهران: ناصرخسرو.
    26. قمى مشهدى، محمد بن محمدرضا. (1368). تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب (ج2).‏ تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى‏.
    27. کلینی، محمدبن‌یعقوب. (1407ق). الکافی (محقق و مصحح: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، ج6، چاپ چهارم). تهران: دارالکتب الإسلامیة.
    28. مدنی شیرازی، سیدعلی‌خان. (1384). الطراز الأول و الکناز لما علیه من لغة العرب المعول (ج8). مشهد: مؤسسة آل‌البیت^ لإحیاء التراث.
    29. مصطفوی، حسن. (1368). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم (ج7). تهران: [بی‌نا].
    30. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران. (1374). تفسیر نمونه (ج2، چاپ سی و دوم). تهران: دارالکتب الاسلامیه.
    31. منتظری، حسینعلی. (1380ش)، نهایة الأصول (تقریرات آیت‌الله بروجردی،2ج). تهران: نشر فکر.
    32. هاشمی شاهرودی، سیدمحمود. (1423ق). قراءات فقهیة معاصرة (ج2). قم: مؤسسة دائرة معارف الفقه الاسلامی.