رهیافتی تطبیقی بر مؤلفه‌های معنایی«خروج» در قرآن کریم با تکیه بر روابط مفهومی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه علوم ومعارف قرآن کریم

2 دانش آموخته کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم ومعارف قرآن کریم. قم.

چکیده

یکی از روش‌های مؤثر برای درک عمیق‌تر و کشف ظرافت‌های معنایی متون دینی، تحلیل روابط مفهومی واژگان و بررسی دقیق ساختارهای معنایی آنهاست. این رویکرد بویژه در تحلیل متون قرآنی که از غنای زبانی و معنایی برخوردارند، اهمیت ویژه‌ای دارد. پژوهش حاضر با رویکردی نظام‌مند در تحلیل معناشناسی و با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی، به شناسایی و تحلیل معنایی مفهوم «خروج» و کلماتی که بیشترین مؤلفه‌های معنایی مشترک با این مفهوم دارند، پرداخته است. ننایج تحقیق نشان می‌دهند: «خروج» به معنای عمومی ظهور و بروز است. «بروز» به معنای خروج و ظهور پس از پنهانی‌بودن است که بیشتر به صحنه‌های جنگ و نبرد اشاره دارد. «بُزوغ» به آغاز طلوع و ظهور و شکافتن تدریجی تأکید دارد. «شروق» بر جهت و مکان طلوع دلالت دارد. «طلوع» به معنای ظهور و بروز، نیز برآمدن و اشراف پیداکردن است. «ظهور» به معنای آشکارشدن پس از پنهان‌بودن است. «بُدُوّ» به هر چیزی اطلاق می‌شود که یک‌باره و ابتدایی به وجود آمده، کاری نو و جدید آغاز کرده است. «فطور» به معنای شکافتن و گشودن چیزی سخت و محکم به‌طور طولانی است. با وجود اشتراک معنایی در مفهوم کلی «خروج»، این واژگان دارای تفاوت‌های معنایی ظریفی هستند که تأثر مهمی در کاربرد دقیق آنها در بافت‌های مختلف قرآنی دارند. این تفاوت‌ها نه‌تنها در درک معنای دقیق آیات، بلکه در تفسیر و تأویل آنها نیز نقش بسزایی ایفا می‌کنند.

کلیدواژه‌ها


  1. * قرآن کریم.

    1. آلوسی، ابوالفضل شهاب الدین. (1417ق). روح المعانی (ج16). بیروت: دارالفکر.
    2. ابن درید، محمد بن حسن. (1426ق). جمهرة اللغه (ج1، 2، 3). مشهد: بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی.
    3. ابن سیده، علی بن اسماعیل. (1421ق). المحکم والمحیط الاعظم (ج5، 9). بیروت: دارالکتب العلمیه.
    4. ابن عاشور، محمد طاهر. (بی‌تا). التحریر والتنویر (ج18، 21). بیروت: مؤسسه تاریخ.
    5. ابن عجیبه، احمد. (1419ق). البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید (ج3). قاهره: حسن عباس زکی.
    6. ابن فارس، احمد. (1404ق). معجم مقائیس اللغه (ج1، 3، 4). قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
    7. ابن کثیر، اسماعیل بن عمرو. (1409ق)، تفسیر القرآن العظیم (ج5). بیروت: دارالمعرفه.
    8. ابن معروف، محمد بن عبد الخالق. (بی‌تا). ‌فرهنگ کنز اللغات (ج1، 2). تهران: مکتبة المرتضویة.
    9. ابن منظور، محمّد بن مکرم. (1413ق). لسان العرب (ج1، 4، 10، 14). بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    10. ابوالفتوح رازی، حسین بن علی. (1371). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن‏ (محقق: محمدجعفر یاحقی و مهدی ناصح، ج12). . مشهد: بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی.
    11. ازدی، عبدالله بن محمد. (1387). کتاب الماء (ج1). تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران.
    12. ازهری، ابو منصور محمد بن احمد. (بی‌تا). تهذیب اللغه (ج8، 13). بی‌جا: بی‌نا.
    13. باقری، مهری. (1374).‌ مقدمات زبان شناسی. تبریز: دانشگاه تبریز.
    14. بیضاوی، ناصرالدین. (بی‌تا). انوار التنزیل و اسرار التأویل (ج2، 4). بیروت: مؤسسه
      اعلمی.
    15. پالمر، فرانک. (1346). نگاهی تازه به معنیشناسی (مترجم: کوروش صفوی). تهران: نشر مرکز.
    16. ثعالبی، عبد الرحمن بن محمد. (1418ق). الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن (ج3). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    17. ثعلبی، ابو محمد بن عاشور. (1422ق). الکشف و البیان (ج2، 8، 9). بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    18. جعفری احمد؛ قاسمی‌زاد، علیرضا؛ سلمان‌پور، محمدجواد؛ دهقان باغی، سیدروح الله. (1396). «دابّة الارض یا پدیده‌ای از رخداد انرژی».پژوهشهای قرآنی، 22(83)، صص138-161.
    19. جوهری، اسماعیل بن حماد. (1404ق). الصحاح: تاج اللغه و صحاح العربیه (ج1، 2، 3). بیروت: دارالعلم.
    20. حسینی شیرازی، سیدمحمد. (1423ق). تبیین القرآن (ج1). بیروت: دارالعلوم.
    21. حیدری، محمد. (1423ق). معجم الافعال المتداولة و مواطن استعمالها. قم: المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة.
    22. راغب اصفهانی، حسین. (1412ق). مفردات الفاظ القرآن. بیروت: دارالقلم.
    23. زبیدی، محب‌الدین. (1414ق). تاج العروس (ج7، 11، 13). بیروت: دار الفکر.
    24. زمخشری، محمود بن عمر. (1386). مقدمة الادب (محقق: مهدی محقق). تهران: موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران و دانشگاه مک گیل.
    25. زمخشری، محمود بن عمر. (1407ق). الکشاف (ج2، 3). بیروت: دارالکتاب العربی.
    26. زمخشری، محمود بن عمر. (بی‌تا). اساس البلاغه. بی‌جا: بی‌نا.
    27. سبزواری، محمد. (1406ق). الجدید فی تفسیر القرآن (ج3). بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
    28. سبزواری، محمد. (1419ق). إرشاد الأذهان إلی تفسیر القرآن. بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
    29. سجستانی، محمد بن عزیز. (1416ق). نزهة القلوب فی تفسیر غریب القرآن العزیز. سوریه: دار قتیبه.
    30. سمرقندی، ابولیث نصر بن محمد. (1413ق). تفسیر سمرقندی (ج2). بیروت: دارالکتب العلمیه.
    31. شبر، سیدعبدالله. (1412ق). تفسیر القرآن الکریم. بیروت: دارالبلاغة للطباعة والنشر.
    32. شریف لاهیجی، محمد بن علی. (1373). تفسیر شریف لاهیجی (ج1). تهران: دفتر نشر داد.
    33. صاحب بن عباد، اسماعیل. (1414ق). المحیط فی اللغة (ج3، 9). بیروت: عالم الکتب.
    34. صادقی تهرانی، محمد. (1406ق). الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة (ج15). بیروت: مؤسسه الأعلمی.
    35. صفوی، کوروش. (1379). ‌درآمدی بر معناشناسی. تهران:‌ سوره‌ مهر.
    36. طباطبایی، سیدمحمدحسین. (1417ق). المیزان فى تفسیر القرآن (ج12). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    37. طبرسی، فضل بن حسن. (1376). مجمع البیان فى تفسیر القرآن ‏(ج3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10). بیروت: دارالمعرفه.
    38. طریحی، فخرالدین بن محمد. (1375). مجمع البحرین (ج1). تهران: مکتبة المرتضویه.
    39. طوسی، محمد بن حسن. (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن (ج4، 7). بیروت: داراحیاء التراث العربی.
    40. طیب، عبدالحسین. (1369). اطیب البیان فی تفسیر القرآن. (ج8). تهران: اسلام.
    41. عسکری، ابوهلال. (1412ق). معجم الفروق اللغویه. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    42. غلامی، محمد. (1400). «بررسی فقه الحدیثی گزارش "فَإذَا کَانَت مِنَ اللهِ فِیه المَشیئَةُ خَرَجَ" با تأکید بر معنای واژه خروج امام مهدی#». مطالعات مهدوی. 12(53)، صص 7-20.
    43. فخرالدین رازی، محمد بن عمر. (1413ق). التفسیر الکبیر: مفاتیح الغیب(ج2، 12). بیروت: دارالکتب العلمیه.
    44. فراهیدی، خلیل بن احمد. (1414ق). العین (ج1، 2، 3، 5). قم: اسوه.
    45. فیروزآبادی، مجدالدین. (1412ق). القاموس المحیط (ج3، 4). بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    46. فیومی، احمد بن محمد. (1405ق). المصباح المنیر. قم: دارالهجره.
    47. قرشی، سیدعلی‌اکبر. (1371). قاموس قرآن (ج1)، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
    48. کاشانی، ملافتح الله. (بی‌تا). منهج الصادقین (ج1). تهران: انتشارات علمیه اسلامیه.
    49. الکفوى، ابوالبقاء. (1412ق). الکلیات. بیروت: مؤسسة رسالت.
    50. ماوردی، ابوالحسن علی بن محمد. (1412ق). النکت و العیون (ج3). بیروت: دارالکتب العلمیه.
    51. محلی، جلال‌الدین و سیوطی جلال‌الدین. (1416ق). تفسیر الجلالین (ج1). بیروت: مؤسسة النور.
    52. مدنی، علیخان بن احمد. (1426ق). الطراز الأول و الکناز لما علیه من لغة العرب المعول (ج8). مشهد: مؤسسة آل البیت^ لإحیاء التراث.
    53. مشهدی، محمد بن محمد. (1366). کنز الدقائق و بحر الغرائب (ج12). تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    54. مصطفوى، حسن. (1374). التحقیق فی کلمات القرآن (ج1، 7). تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد سازمان چاپ و انتشارات.
    55. مطرزی، ناصر بن عبدالسید؛ فاخوری، محمود؛ مختار، عبدالحمید. (1399). المغرب فی ترتیب المعرب (ج2). حلب: مکتبة أسامة بن زید.
    56. مظهری، ثناءالله. (1412ق). تفسیر مظهری (ج6). کویته: مکتبة رشدیه.
    57. مکارم شیرازی، ناصر. (1379). الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل. (ج6). قم: مدرسة الامام علی بن أبی طالب×.
    58. موسی، حسین یوسف، صعیدی، عبدالفتاح. (1410ق). الإفصاح فی فقه اللغة. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
    59. مهنا، عبدالله علی. (1413ق). لسان اللسان: تهذیب لسان العرب (ج1، 2). بیروت: دارالکتب العلمیة.
    60. مهیار، رضا؛ بستانی، فواد افرام. (1375). فرهنگ ابجدی. تهران: اسلامی.
    61. واحدی نیشابوری، ابوالحسن علی بن احمد. (1415ق). الوسیط فی تفسیر القرآن. بیروت: دارالکتب العلمیه.
    62. واعظ‌زاده خراسانی، محمد. (1419ق). المعجم فى فقه لغه القرآن (ج5). مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.
    63. هروی، ابوعبید احمد بن محمد. (1419ق). الغریبین فى القرآن و الحدیث (ج2). احمد فرید مزیدی. ریاض: مکتبة نزار مصطفى الباز.

     

  • تاریخ دریافت: 09 خرداد 1404
  • تاریخ بازنگری: 05 شهریور 1404
  • تاریخ پذیرش: 17 شهریور 1404
  • تاریخ انتشار: 09 مهر 1404