ارزیابی تطبیقی مؤلفه‌های معنایی پدیده فقر در قرآن کریم باتکیه بر روابط مفهومی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه علوم ومعارف قرآن کریم

2 دانشیاردانشگاه علوم و معارف قرآن کریم

3 دانشجوی دکتری تفسیر تطبیقی دانشگاه علوم ومعارف قرآن کریم

10.22081/jqss.2025.70176.1333

چکیده

مشتقات واژگان فقر وتنگدستی از واژگان پرکاربرد در معارف اسلامی است. پژوهش پیش‌رو با رویکرد تحلیلی تطبیقی و با هدف تبین ظرائف معنایی واژگان قرآنی حوزه معنایی فقر و تنگدستی، ابتدا معنای لغوی «فقر» بررسی شده و پس از آن به بررسی سایر واژه‌های همسو با آن پرداخته است. در این مرحله با محورقراردادن فقر در نقطه کانونی این حوزه، برخی کلماتی که بیشترین مولفه‌های مشترک با این واژگان را در قرآن کریم دارد، معرفی و بایکدیگر بررسی تطبیقی شده‌اند. واژه‌هایی همچون: «مَسْغَبَة»، «مَتْرَبَة»، «إِمْلَاق»، «بَأْسَاء»، «حاجة»، «عُسْر»، «عَیْلَة»، «مَسْکَنَة». از مقایسه این واژگان با واژه «فقر» معلوم می‌شود که هر یک از این واژگان نمایانگر حالتی خاص، شدت و مرتبه‌ای از فقر و نیاز است که نمی‌توان جای دیگری به‌کار رود.
 

کلیدواژه‌ها


ابن ابی جمهور، محمد بن زین‌الدین. (1405ق). عوالی اللئالی العزیزیه فی احادیث الدینیه (ج1). قم: دارسید الشهداء.
ابن درید، محمد بن حسن. (1998م). جمهرة اللغة (ج1، 2، 3، 12). بیروت: دارالعلم للملایین‏.
ابن عاشور، محمد طاهر. (بی‌تا). التحریر و التنویر (ج3، 12، 14، 28، 30). بیروت: موسسه تاریخ.
ابن عربی، محمد بن عبدالله بن ابوبکر. (بی‌تا). احکام القرآن (ج2). بی‌جا: بی‌نا.
ابن عطیه الاندلسی، عبدالحق بن غالب. (1422ق). المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز (محقق: عبدالسلام عبدالشافى محمد، ج3). بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن‌سیده، علی بن اسماعیل؛ هنداوی، عبدالحمید. (1421ق). المحکم و المحیط الأعظم. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن‌فارس، احمد. (1399ق). معجم مقائیس اللغة (ج2، 3، 4، 5، 14). بیروت: دارالفکر.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم. (1414ق). لسان العرب (ج2، 13). بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
ازهری، محمد بن احمد. (1421ق). تهذیب اللغة (ج3، 9، 13). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
آزادی، پرویز. (1384). مؤلفه‌های معنایی حق در قرآن کریم (پایان نامه). تهران: دانشگاه امام صادق.
آلوسی، سیدمحمود. (1417ق). روح المعانی (مصحح: محمدحسین عرب، ج28). بیروت: دارالفکر.
بحرانی، سید‌هاشم. (1416ق). البرهان فی تفسیر القرآن. تهران: بنیاد بعثت.
پاکتچی احمد؛ شیرزاد، محمدحسن. (1389) بازتفسیر واژگان «فقر/ غنا» در قرآن کریم با تکیه بر زمینه‏های انسان‏شناختی ساخت مفهوم. مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی. شماره 9، صص25-48.
پالمر فرانک. (1366). نگاهی تازه به معنی شناسی (مترجم: کوروش صفوی). تهران: نشر مرکز.
ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد. (1416ق). الجواهر الحسان (محقق: ابو محمد غماری). بیروت: دارالکتب العلمیه.
ثعلبى نیشابوری، ابواسحاق احمدبن‌ابراهیم. (1422ق). الکشف و البیان عن تفسیر القرآن (ج2، 7). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
جوهرى، اسماعیل بن حماد. (1376ق). الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة (ج2، 4). بیروت: دار العلم للملایین.
حرانی، حسین علی. (1404ق). تحف العقول. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
حسینی جرجانی، سیدامیرابوالفتوح. (1404ق). آیات الأحکام (ج1). تهران: انتشارات نوید.
حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین. (1364). تفسیر اثنی عشری (ج10). تهران: میقات.
حقی بروسوی، اسماعیل. (1421ق). روح البیان (مصحح: احمد عبید، ج1). بیروت: داراحیاء التراث العربی.
حلّی، نجم‌الدین. (1407ق). المعتبر فی شرح المختصر (ج1). قم: مؤسسه سید الشهداء ×.
دامغانی، حسین بن محمد. (1398). وجوه و نظایر. تهران: ایلاف.
رازی، ابوالحسن احمد. (1414ق). مجمل اللغة(محقق: شهاب‌الدین ابو عمر). بیروت: دارالفکر.
راغب اصفهانی، حسین. (1412ق). المفردات فی غریب القرآن. بیروت: دارالعلم.
رودگر، محمدجواد. (1384). فقر وجودی انسان در قرآن با رویکردی فلسفی- عرفانی. مجله فلسفه و دین، شماره3. صص139-159.
زمخشرى، محمود بن عمر. (1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل‏ (ج1، 2). بیروت‏: دار الکتاب العربی.
زمخشرى، محمود بن عمر. (1979م). أساس البلاغة. بیروت: دار صادر.
سجستانی، ابوبکر. (1416ق). غریب القرآن. (محقق: محمد ادیب). قاهره: دارالقتیبه.
شعیری، تاج‌الدین. (1363). جامع الأخبار. قم: انتشارات رضی.
شیبانی، اسحاق بن مرار. (1974م). کتاب الجیم. قاهره: الهیئة العامة لشؤون المطابع الأمیریة.
صاحب، اسماعیل بن عباد. (1414ق). المحیط فى اللغة (ج2). بیروت: عالم الکتب.
صادق‌زاده طباطبایی، سیدمحمود. (1393). «بسته فقرزدایی با نگاه ویژه به آموزه‌های رضوی». نخستین همایش مدیریت اسلامی در فرهنگ رضوی.
صافى، محمود. (1418ق).‌ الجدول فی إعراب القرآن و صرفه و بیانه مع فوائد نحویة هامة (ج30). دمشق: دارالرشید.
صفوی، کوروش. (1397). درآمدی بر معناشناسی. تهران:‌ سوره‌ی مهر.
طباطبایی، سیدمحمدحسین. (1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن (ج1، 13). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طبرسى، فضل بن حسن. (1372)‏. مجمع البیان فی تفسیر القرآن‏ (ج5، 10). تهران: ناصر خسرو.
طبری کیاهراسی، ابوالحسن على بن محمد. (1405ق). احکام القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیة.
طبری، محمد بن جریر. (1412ق). جامع البیان فی تفسیر (ج1). بیروت: دارالمعرفة.
طریحی، فخرالدین. (1406ق). تفسیر غریب القرآن (محقق: محمدکاظم طریحی). بیروت: دارالاضواء.
طوسی، محمد بن حسن. (1414ق). الامالی. قم: انتشارات دارالثقافه.
طوسی، محمد بن حسن. (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن (ج4، 7). بیروت: دار احیاء التراث العربی.
عسگری، محمدمهدی؛ غفورزاده، حسین. (1388). بررسی مفهوم فقر از منظر قرآن و روایات ائمه اطهار. نشریه مطالعات قرآن و حدیث. 3(5)، صص89-123.
فاضل مقداد، جمال‌الدین مقداد بن عبدالله. (1419ق). کنزالعرفان فی فقه القرآن. تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
فخرالدین رازى، ابوعبدالله محمد بن عمر. (1413ق). التفسیر کبیر (مفاتیح الغیب)(ج31). بیروت: دارالکتب العلمیه.
فراء، ابوزکریا. (1980م). معانی القرآن (محقق: احمدیوسف نجاتی و محمدعلی نجار، ج3). قاهره: الهیئه المصریه العامه للکتاب.
فراهیدی، خلیل بن احمد. (1409ق). العین (ج1، 3، 5). قم: دارالهجرة.
فیومی، احمد بن محمد. (1418ق). مصباح المنیر. بی‌جا: المکتبة العصریّة.
فیروزآبادى، محمد بن یعقوب. (1415ق). القاموس المحیط(ج1).‌ بیروت: دارالکتب العلمیة.
قاسمی، محمد جمال‌الدین. (1398ق). محاسن تاویل (مصصح: محمد فؤاد عبدالباقی، ج3). بیروت: دارالفکر.
قطب، سید. (1408ق). فی ظلال القرآن. بیروت: دار الشروق.
قمی نیشابوری، نظام‌الدین حسن بن محمد. (1416ق). تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان. بیروت: دارالکتب العلمیه.
کفوی، ابوالقاء. (1412ق). کلیات. بی‌جا: موسسه رسالت.
ماوردی، ابوالحسن علی بن محمد. (1412ق). النکت و العیون (ج6). بیروت: دارالکتب العلمیه.
مراغی، احمد مصطفی. (بی‌تا). تفسیر المراغی (ج2). بیروت: داراحیاء التراث العربى‏.
مصطفوى، حسن. (1360). ‏التحقیق فی کلمات القرآن الکریم (ج5).‏ تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.‏