عوامل جریان سنت استدراج در قرآن با استفاده از روش تحلیل مضمون

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام دانشگاه باقرالعلوم(ع)، قم، ایران

2 دانش‌آموخته حوزه علمیه و دکتری تاریخ تشیع، قم، ایران.

3 استادیار گروه معارف دانشگاه آزاد اسلامی سنندج، سنندج، ایران.

چکیده

رخدادهای مربوط به اقوام گذشته که در قرآن کریم آمده، نشان از سنت‌های الهی حاکم بر جامعه دارند که سنت استدراج یکی از مهم‌ترین آنها است. تحقق این سنت معلول عواملی است که ارتباط زیادی با رفتار افراد جامعه دارند و شناخت آن عوامل می‌تواند مانع نجات جامعه از نابودی شود و در عین حال گرایش به معنویت و حرکت به سوی تمدن مطلوب را به ارمغان آورد. پژوهش حاضر با هدف کشف این علل، روشن‌ترین آیات مربوط به آن را گردآوری و داده‌های لازم را از آنها استخراج کرده و با استفاده از روش تحلیل مضمون به تحلیل و سازماندهی آنها پرداخته است. در این تحقیق مضامین پایه‌‌ای، سازمان‌دهنده و فراگیر با استفاده از روش تحلیل مضمون به‌دقت روشن شد و به‌صورت نقشه‌های شبکه‌ تارنما درآمد که درنهایت یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که آگاه‌سازی جامعه توسط فرستادگان الهی برای هدایت مردم و نجات افراد هدایت‌شده، سرپیچی از تعالیم و مقابله با فرستادگان الهی و بی‌نتیجه‌ماندن تلاش‌ها برای هدایت، فراگیر‌شدن کفر، ظلم و گناه در جامعه، محرومیت از لطف خدا بر اثر بی‌تدبیری و عدم درک شرایط، تأخیر عذاب تا رسیدن زمان مقرر علل جریان سنت استدراج هستند.

کلیدواژه‌ها


  1. * قرآن کریم.

    1. ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبه الله.‏ (1415ق). شرح نهج‌البلاغه. بیروت: مؤسسه اعلمی.
    2. ابن جوزی، جمال الدین. (1407ق). زادالمسیر فی علم التفسیر. بیروت: المکتب الاسلامی.
    3. ابن فارس، احمد. (1404ق). معجم مقاییس اللغه (به کوشش: محمد عبدالسلام هارون). قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
    4. ابن‌قتیبه دینوری، عبد الله ‌بن ‌مسلم. (1393). تأویل مشکل القرآن (به کوشش: سید احود صقر). قاهره: دارالتراث.
    5. ابن منظور. محمد بن مکرم. (1408ق). لسان‌العرب (به کوشش: علی شیری). بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    6. جوهری، اسماعیل بن حماد. (1376). الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه (به کوشش: عبدالغفور العطاری). قاهره: بی‌نا.
    7. الحسنی، ریاض هاشم هادى. (1429ق). الاستدراج فی القرآن الکریم و السنة النبویة الشریفة. موصل: جامعة الموصل - کلیة العلوم الإسلامیة.
    8. خنیفر، حسین؛ مسلمی، ناهید. (1396). اصول و مبانی روش‌های پژوهش کیفی. تهران: نگاه دانش.
    9. راغب اصفهانى، حسین. (1412ق). مفردات الفاظ القرآن‏ (تصحیح: صفوان عدنان داوودى). بیروت ـ دمشق: دارالقلم- الدارالشامیه.‏
    10. زبیدی، محمد مرتضى. (1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس (تصحیح: على هلالی و علی شیری). بیروت: دارالفکر.
    11. زرکشی، محمد بن عبدالله. (1415ق). البرهان فی علوم‌القرآن. بیروت: دارالمعرفه.
    12. شوکانی، محمد بن علی. (بی‌تا). فتح القدیر. بیروت: دارالمعرفه.
    13. شیخ‌زاده، محمد؛ عابدی جعفری، حسن؛ تسلیمی، محمدسعید و فقیهی، ابوالحسن. (1390). تحلیل مضمون و شبکه مضامین: روشی ساده و کارآمد برای تبیین الگوهای موجود در داده‌های کیفی. فصلنامه اندیشه مدیریت راهبردی. 5 (2)، صص 151-198.
    14. طباطبایی، سیدمحمدحسین. (1393ق). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: اعلمی.
    15. طبرسی، فضل بن حسن. (1405ق). تفسیر جوامع‌الجامع. بیروت: دارالاضواء.
    16. طبرسی، فضل بن حسن. (1406ق). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصر خسرو.
    17. طوسی، محمد بن حسن. (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    18. طیب، سیدعبدالحسین. (1378). ‏اطیب البیان فی تفسیر القرآن (چاپ دوم). ‏تهران‏: انتشارات اسلام‏.
    19. فیض کاشانی، محمد محسن. (1418ق). الاصفی فی تفسیر القرآن. بی‌جا: مرکز دراساة الاسلامیه.
    20. فیومى، احمد بن محمد. (1414ق). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر (چاپ دوم). قم: مؤسسه دارالهجره.
    21. محمدی گیلانی، محمد. (۱۳۷۵). قرآن و سنن الهی در اجتماع بشر. تهران: نشر سایه.
    22. مرکز فرهنگ و معارف قرآن. (1386). استدراج (سقوط گام به گام). قم: بوستان کتاب
    23. مصباح یزدی، محمدتقی. (1368). جامعه و تاریخ از دیدگان قرآن. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی
    24. مصطفوى، حسن. (1368). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‏. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.‏
    25. معموری، علی. (1386). بررسی سنت استدراج در قرآن و میراث تفسیری. مطالعات قرآن و حدیث، 1(1)، صص 103-128.
    26. مکارم شیرازی، ناصر و دیگران. (1375). تفسیر نمونه (چاپ داوزدهم). تهران: دارالکتب الاسلامیه.
    27. نحاس، ابوجعفر. (1409ق). معانی القرآن (به کوشش: محمدعلی صابونی). عربستان سعودی: جامعه ام‌القری.
    28. ttrid-Stirling, J. (2001). Thematic Networks: An Analytic Tool for Qualitative Research, Qualitative Research, Vol. 1, No. 3, pp. 385-405.
    29. Patton, M.Q. (1990). Qualitative evaluation and research methods, Thousand Oaks, CA: Sage.